نگاهی به کارنامه‌ی علمی رازی

نویسنده: حسین شیخ رضایی
شهرت عملی رازی بیش از همه به خاطر کار در دو رشته است؛‌ یکی پزشکی و دیگری کیمیاگری. بزرگ‌ترین اثر پزشکی رازی الحاوی نام دارد. این کتاب که پر حجم‌ترین اثر دوره‌ی اسلامی درباره‌ی پزشکی است،‌ به لاتین نیز ترجمه شده و سال‌ها متن درسی دانشجویان پزشکی بوده و برای غربیان به خوبی آشناست. غربیان چنان تحت تأثیر این کتاب بوده‌اند که به رازی لقب «جالینوس عرب» داده‌اند و به این ترتیب او را با جالینوس، پزشک نامدار یونانی مقایسه کرده‌اند (البتّه رازی عرب نبود و فقط کتابش را به عربی نوشته است).
رازی دراین کتاب، قسمتی از مشاهدات شخصی خود را درباره‌ی بیماری‌های مختلف و گاه غیرعادی ذکر کرده که به راستی دقیق و بی‌نظیر است نمونه‌ای از مشاهدات او چنین است:
عبدالله بن سوادة دچار تب‌های نامنظّمی بود که گاه هر روز به وی عارض می‌گشت و زمانی یک روز در میان و گاهی هر چهار روز و شش روز. و پیش از عارض شدن تب، لرز مختصری به او دست می‌داد و به دفعات بسیار بول [ادرار] می‌کرد. من این نظر را ابراز داشتم که یا این تب‌ها می‌خواهد به تب ربع مبدّل شود، یا این است که بیمار زخمی در کلیه دارد. پس از اندک مدّتی در بول بیمار چرک پیدا شد. من به او خبر دادم که دیگر تب باز نخواهد گشت و چنین شد. شاید مشهورترین اثر پزشکی رازی برای غربیان، رساله‌ای باشد که او درباره‌ی سرخجه و آبله نوشته است. ترجمه‌ی این رساله که نام اصلی آن کتاب الجدری و الحصبه (کتاب آبله و سرخک) است تا قرن هجدهم میلادی بارها در اروپا تجدید چاپ شد و مورد استفاده بود. از مهم‌ترین ویژگی‌های پزشکی رازی، استفاده‌ی از شوک و تکان‌های روانی برای درمان بوده. گویند که او یک بار به مداوای منصور سامانی رفت که قدرت حرکتش را از دست داده بود. رازی برای مداوا از امیر خواست دو رأس از اسب‌های بسیار تیزرو خود را به او بدهد. روز بعد، رازی اسب‌ها را درجلو حمامی بست و دستور داد تا امیر را به حمام بیاورند. رازی در حمام، ابتدا اندکی شربت به امیر داد، ‌آنگاه خودش لباس پوشید و تهدیدکنان رو به امیر فریاد زد:‌ «این تو بودی که مرا از سرزمین خود به این جا کشاندی و من اینک تو را به سزایت خواهم رساند».
امیر که از گستاخی رازی به خشم آمده بود، اندکی تکان خورد و روی زانوهایش نشست. سپس رازی کاردی درآورد و به سوی امیر حمله کرد. امیر از شدّت خشم و ترس، ناگهان بر پای ایستاد. رازی با دیدن این صحنه، همراه با غلامش از حمام گریخت و با اسب‌های تندرو که از پیش آماده بود، به سرزمین خود بازگشت. خشم امیر که فرو نشست،‌ دریافت که او حرکت کرده و در واقع درمان شده است. آن گاه پی برد که این کار رازی برای وارد کردن شوک به او و درمان بیماریش بوده است. پس از آن، امیر هدایای بسیاری برای رازی فرستاد. این داستان به شهادت تاریخ،‌ ساختگی است، اما از اعتبار و آوازه‌ی پزشکی رازی و مهارت او در این رشته حکایت دارد.
رازی هم چنین در کالبدشناسی و مطالعه‌ی وظایف اعضای مختلف بدن هم کارهای ارزشندی دارد. کتاب المنصوری او تمام اطلاعات کالبدشناسی پزشکان مسلمان آن دوره را در خود دارد.
امّا شاید مشهورترین اثر پزشکی رازی برای غربیان، رساله‌ای باشد که او درباره‌ی سرخجه و آبله نوشته است. ترجمه‌ی این رساله که نام اصلی آن کتاب الجدری و الحصبه (کتاب آبله و سرخک) است تا قرن هجدهم میلادی بارها در اروپا تجدید چاپ شد و مورد استفاده بود. رازی در این کتاب برای نخستین بار به تشریح آبله پرداخت و علائم آن را از دیگر بیماری‌ها جدا کرد. رازی همچنین نخستین کسی بود که رساله‌ای جداگانه درباره‌ی بیماری‌های کودکان تألیف کرد. رازی در علوم دیگری هم فعّالیّت کرده است. او رساله‌هایی در شناخت سنگ‌ها و کانی‌ها و معادن و نیز داروشناسی نوشت. تحقیقاتی هم در زمینه‌ی تشریح و کالبدشناسی اعضای مربوط به بینایی کرد. در مداوای حیوانات و تحقیق در زندگی آن‌ها هم مهارت داشت. کشف و تهیّه‌ی الکل را نیز دستاورد رازی می‌دانند. از دیگر ویژگی‌های پزشکی رازی، عقیده‌ی او به یگانگی و ارتباط بین بدن و روان است. او همیشه بیماری‌های روانی را همراه با بیماری‌های جسمی درمان می‌کرد. وی کتابی در روان‌پزشکی تألیف کرد و در آن،‌ راه درمان آن دسته از بیماری‌های روانی را که باعث ایجاد بیماری‌های جسمانی می‌شود،‌ بیان کرد. مقام رازی در میان پزشکان مسلمان، اگر بالاتر از ابن‌سینا نباشد، کمتر از او نیست. امّا دقّت رازی در مشاهده‌ی انواع بیماری‌ها و علایم آن‌ها حتّی از ابن‌سینا هم بیشتر است و بر او برتری دارد.
در دانش کیمیا نیز رازی مقامی یگانه دارد. گفتیم که کیمیای رازی بیش از آن که به کارهای جابر بن حیّان نزدیک باشد، مقدّمه‌ای بر علم شیمی امروز است. کتاب‌های رازی در واقع نخستین کتاب‌هایی است که طبقه‌بندی دقیق اجسام به سه دسته‌ی جمادات، نباتات و حیوانات در آن‌ها مطرح شده است. کتاب سرالاسرار او به ذکر فرایندها و آزمایش‌هایی از شیمی اختصاص داد که بسیار با آزمایش‌های جدید شیمیایی منطبق است. رازی در این کتاب،‌ بسیاری از دستگاه‌های مورد نیاز در آزمایش‌های شیمیایی،‌ مانند دیگ و چراغ نفتی و اجاق و انبیق و قرع و ... را نیز شرح داده است.
یکی از داستان ‌های جالب که از زندگی رازی نقل شده،‌ درباره‌ی یافتن محلّ ساختن بیمارستان بغداد است. گفته‌اند او برای یافتن محلّ مناسب، دستور داد قطعاتی از گوشت را در محلّه‌های مختلف بغداد آویزان کنند. آن‌گاه محله‌ای را که گوشت در آن دیرتر از همه فاسد شد، ‌برای ساخت بیمارستان پیشنهاد کرد تا به این ترتیب، مکان بیمارستان کم‌ترین آلودگی را داشته باشد.
رازی در علوم دیگری هم فعّالیّت کرده است. او رساله‌هایی در شناخت سنگ‌ها و کانی‌ها و معادن و نیز داروشناسی نوشت. تحقیقاتی هم در زمینه‌ی تشریح و کالبدشناسی اعضای مربوط به بینایی کرد. در مداوای حیوانات و تحقیق در زندگی آن‌ها هم مهارت داشت. کشف و تهیّه‌ی الکل را نیز دستاورد رازی می‌دانند.
در زیر، قسمتی از نوشته‌های رازی را درباره‌ی نحوه‌ی گداختن آهن نقل می‌کنیم:
گداختن آهن، مشکل‌ترین کارهاست. زیرا هنگام گداختن،‌ مانند آب روان نمی‌شود، مگر آن که آن را با داروی خاصّی به عمل بیاورند. روش گداختن آهن چنین است: براده‌ی آهن را به هر اندازه که خواهی بردار و روی آن یک چهارم وزنش زرنیخ سرخ و نرم بریز و مخلوط کن و آن را در کیسه‌ای بریز و دور آن را با گل بگیر و در تنور بگذار و سپس آن را بیرون بیاور و وزن کن و روی آن یک ششم وزنش نطرون بریز و به آن روغن زیتون مخلوط کن. و این مخلوط را در بوته‌ای که کف آن سوراخ است بریز و آن را روی بوته‌ای دیگر بگذار و حرارت بده تا آنچه آبگون شده است،‌ فرو ریزد. آن را بردار و دوباره بگداز و با نشادر و زاج شامی که هر دو کوبیده و با روغن مخلوط شده است،‌مخلوط کن و از آن گلوله‌های کوچک بساز. و هر چند بار که خواهی آن را ذوب کن. و هر بار از آن مخلوط به آن اضافه کن تا سرعت ذوب شدن و سفیدی آن بیشتر شود. هر گاه این عمل را چند بار تکرار کنی،‌ مانند نقره به آسانی ذوب می‌شود.
منبع مقاله :
شیخ رضایی،‌ حسین،‌ (1390)،‌ داستان فکری ایرانی-4:‌ دوران طلایی ، تهران: نشر افق،‌ چاپ سوم