نگاهی به کارنامه‌ی علمی بوزجانی

ابوالوفای بوزجانی از مفاخر علمی ایران و از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان و منجّمان دوره‌ی اسلامی است. به سال 328 هـ .ق. در شهر تربت جام کنونی به دنیا آمد. حساب و هندسه را نزد عمو و دایی خود آموخت و در بیست و یک سالگی به بغداد کوچید و تا پایان عمر در آن جا ماند. او در سال 388 هـ .ق. درگذشت. بیشتر شهرت بوزجانی به خاطر کارهای او در ریاضی است. او سهم زیادی در پیشرفت مثلّثات داشت و بخش مهمّی از مشهورترین کتاب بوزجانی،‌ یعنی مجسطی، درباره‌ی مثلّثات است. او درستی بسیاری از روابط مثلّثاتی را در این کتاب ثابت کرد. به گواهی معاصران بوزجانی، ‌او از بزرگ‌ترین منجّمان و مهندسان و ریاضی‌دانان عصر خود بود و در کارهای علمی خود مکاتباتی با ابوریحان بیرونی داشت. از جمله در سال 387هـ .ق. که بیرونی در خوارزم و بوزجانی در بغداد بود، با قرار قبلی،‌ کسوفی را رصد و نتایج کارشان را با هم مقایسه کردند.
بیشتر شهرت بوزجانی به خاطر کارهای او در ریاضی است. او سهم زیادی در پیشرفت مثلّثات داشت و بخش مهمّی از مشهورترین کتاب بوزجانی،‌ یعنی مجسطی، درباره‌ی مثلّثات است. او درستی بسیاری از روابط مثلّثاتی را در این کتاب ثابت کرد. مثلاً:
رابطه‌ی را که در آن R شعاع دایره‌ی محیطی مثلث و زاویه‌ی بر حسب درجه است،‌ ثابت کرد. این رابطه همان معادله‌ای است که امروزه آن را به شکل می‌نویسیم.
همچنین در مثلّث کروی غیرقائم‌الزاویه، رابطه‌ی زیر را به دست آورد و به کار برد:
بوزجانی همچنین روشی برای محاسبه‌ی سینوس نیم درجه ابداع کرد و در کتاب مجسطی به محاسبه‌ی سینوس و دیگر نسبت‌های مثلثاتی زوایای صفر تا نود درجه با تقسیمات 15 دقیقه‌ای پرداخت. نتایج محاسبات او تا رقم هشتم اعشار با مقادیر واقعی مطابقت دارد.
بوزجانی همچنین در هندسه نیز کارهای بزرگی کرد. کتاب اعمال هندسی او کتابی قابل توجّه در کار بردهای هندسه است. او در این کتاب، چگونگی رسم شکل‌های مختلف را با خط‌کش و پرگار توضیح داده است. همچنین موفّق به ساختن چند وجهی‌های منتظم به روشی غیراز روش اقلیدس شد. و پاسخی هم برای مسئله‌ی تقسیم یک مربّع به تعداد معیّنی مربّع، بدون استفاده از قضیّه‌ی فیثاغورس یافت.
بوزجانی همچنین شرحی بر کتاب جبر خوارزمی نوشت و معادله‌ی درجه‌ی چهارم
را با برخورد دادن یک سهمی و یک هذلولی حل کرد. در این جا بخشی از ترجمه‌ی کتاب اعمال هندسی بوزجانی را نقل می‌کنیم. در متن زیر،‌ برای راحتی و فهم بیشتر،‌ از حروف انگلیسی و نمادهای رایج ریاضی استفاده شده است.
مسئله:‌ ساختن هفت ضلعی منتظم به ضلع معلوم [ با استفاده از خط کش و پرگار]
راه حل:‌ مثلّث متساوی الاضلاع A , B, C، را به ضلع 2AB رسم می‌کنیم.
آخرین نقطه [تقریباً] روی B خواهد افتاد و هفت ضلعی [تقریباً] منتظم FG A B C D E به دست می‌آید.
منبع مقاله :
شیخ رضایی،‌ حسین،‌ (1390)،‌ داستان فکری ایرانی-4:‌ دوران طلایی ، تهران: نشر افق،‌ چاپ سوم