امید ؛ امیدواری در قرآن

امیدواری یعنی اشتیاق و چشمداشت دستیابی به آنچه بدان اشتیاق هست؛ و نیز اعتماد به اینکه وعده یا واقعه‌ای در آینده اتفاق خواهد افتاد. در قرآن، این اصطلاح با این ریشه‌ها بیان شده است: رج و (بیست و شش بار)، ط م ع (دوازده بار) و أ م ل (دو بار). البته معنای این اصطلاح بسته به متن آیه مختلف است. مثلاً ریشه‌ی ام ل هم به معنی امید واهی برخلاف اراده‌ی الهی (حجر: 3) به کار رفته است و هم به معنی امید پاداش برای انجام خوبی‌ها (کهف:46). ط م ع نیز به معانی مختلفی به کار رفته است: امید به بخشایش (شعرا: 51، 82)، اشتیاق وارد شدن به بهشت (اعراف: 46؛ معارج: 38؛ نک. مائده: 84، که موضوع اشتیاق به همنشینی با صالحان، «القوم الصالحین» است)، اشتیاق به خدا همراه با ترس از او (خوفاً و طَمَعاً، اعراف: 56؛ روم: 24؛ سجده: 16؛ این ترکیب به احتمال زیاد به معنی ترس از عقاب خدا و اشتیاق به ثواب او در حیات دیگر است؛ نک. اسراء: 57) و نیز به معنی امید منحرف (مثلاً امید به تهمت زدن به همسران پیامبر، احزاب: 32). شعیب اهل مدین را به امید، یعنی به ایمان، به روز بازپسین فرا می‌خواند (و ارجو الیوم الآخر؛ عنکبوت: 36). بنابراین، آن جهت‌گیری امید که تعیّن بخش خصلت اخلاقی انسان در این جهان است نه امید در مقام اشتیاق کلی به خدا، بلکه امید در مقام چشم‌داشت داوری واپسین است. غنی‌ترین ابعاد قلمرو معناشناختی امید را در ریشه‌ی ر ج و و در بیان اشتیاق والای قلب آدمی به رحمت خدا (مثلاً نوح: 13) و حمایت خداوند به هنگام آزمایش (مثلاً نساء:104) می‌توان یافت. همچنین می‌تواند به معنی اشتیاق به ثواب خدا برای زندگی‌ای که در طلب خوبی‌ها گذشته است (کهف: 110) و البته به معنای [اشتیاق به] مواجهه‌ی معادشناختی با خدای حّی در آخرالزمان باشد (عنکبوت: 5). در همه‌ی این موارد، نباید از تأکید قرآن به امید به رحمت خدا (زمر: 9؛ بقره: 218) و عدالت او (مثلاً ممتحنه: 6) در پایان روزگار غافل شد. به این اعتبار می‌توان گفت که رابطه‌ی مؤمنان با خدا، یعنی رستگاری، اگر واقعاً مبتنی بر امید به قادر مطلق نباشد، پیوند نزدیکی با آن دارد (یونس: 7). به همین لحاظ کسانی که غیر از آنچه را خدا بدان‌ها ارزانی داشته است طلب می‌کنند، یعنی کسانی که از راه‌های الهی رو برمی‌گردانند و می‌کوشند کار خود را پیش برند، بی‌بهره از هر امیدی برای مواجهه‌ی واپسین با خدا تلقی شده‌اند (یونس: 15؛ فرقان: 21؛ نک. جاثیه:14)، به خصوص آنها که به محاسبه یا روز بازپسین مطلقاً ایمان ندارند (فرقان: 40؛ نبأ: 27). از این‌رو، شعیب اهل مدین را به امید، یعنی به ایمان، به روز بازپسین فرا می‌خواند (و ارجو الیوم الآخر؛ عنکبوت: 36). بنابراین، آن جهت‌گیری امید که تعیّن بخش خصلت اخلاقی انسان در این جهان است نه امید در مقام اشتیاق کلی به خدا، بلکه امید در مقام چشم‌داشت داوری واپسین است. در واقع در آیه‌ی 29 فاطر آشکارا رابطه‌ی میان زندگی پارسایانه و چشمداشت نوعی داد و ستد برقرار گشته است.
مختصر آنکه مفهوم قرآنی امید به طور جدی مبنای ایمان و نظام اخلاقی است. امید به معنی اشتیاق‌های انتظارگونه است، یعنی امید به فرمانروایی نهایی خداوند، اما به معنی چشمداشت یک نظام اخلاقی روزانه نیز هست. به این معنی است که امید وصف ابراهیم، معمار عقاید مسلمانان، شده است: «قطعاً برای شما در [پیروی] از آنان (یعنی ابراهیم و کسانی که با اویند) سرمشقی نیکوست، [یعنی] برای کسی که به خدا و روز بازپسین امید می‌بندد.....» (ممتحنه: 6؛ نک. نوح: 13 که در آن به قوم نوح هشدار داده می‌شود که چرا امید نمی‌بندند). این پیوند الگوی نبوی با امید، به دیده‌ی مسلمانان، در محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) به اوج خود می‌رسد: «قطعاً برای شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقی نیکوست: برای آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد می‌کند» (احزاب:21).
منابع تحقیق:
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.