نشانه‌ای برای بی‌ارزشی خود

اهمیت عزت نفس در کودکان

خداوند انسان را به سبب برخورداری از بهره‌های ویژه‌ی درونی چون عقل، کریم و بزرگوار دانسته است. کرامت به اصل انسان بودن مربوط است. در قرآن کریم می‌خوانیم: «فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنان را بر مرکب خشکی و دریا سوار کردیم و از هر غذای لذیذ و پاکیزه به آنها روزی دادیم و بر بسیاری از آفریدگان خود فضیلت بزرگ بخشیدیم». (1) همچنین رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «به فرزندان خود احترام بگذارید و روش‌های پسندیده را به آنان بیاموزید تا آمرزیده شوید». (2) بنابراین باید کودک را عزیز داشت و زمینه‌های ایجاد عزت نفس را در او فراهم ساخت. یکی از بزرگ‌ترین تفاوت‌های افراد موفق و ناموفق آن است که انسان‌های موفق به سبب اعتماد به خود و شایسته دانستن خویش برای قرار گرفتن در زمره‌ی انسان‌های موفق، همه‌ی توانشان را به کار می‌گیرند؛ اما کودکی که خود را ناتوان و بازنده می‌داند، رمق و انگیزه‌ای برای تلاش و موفقیت ندارد. شکل‌گیری عزت نفس به زمینه‌سازی‌های دقیق نیازمند است. نخستین گام در ایجاد عزت، مهیا کردن موقعیتی است که امکان بروز توانایی‌های کودک فراهم آید. برای اینکه بروز توانایی‌ها و در پی آن احساس عزت در مسیر عزت واقعی قرار گیرد و کودک از خطر خودبینی و خودشیفتگی در امان باشد، لازم است والدین نخست به اصول تربیتی و در کنار آن تربیت دینی کودکشان توجه داشته باشند. کسی که به گونه‌ای خودخواهانه خود را مظهر توانایی‌های بسیار می‌بیند، ممکن است امکان حرکت رو به پیش و رسیدن به تعالی را از دست بدهد. بنابراین لازم است والدین این نکته را به فرزندشان یادآوری کنند که توانایی‌های او در واقع، هدیه‌های الهی‌اند. این مسئله کودکان ما را در مقابل غرور واکسینه می‌کند. نکته‌ی دیگر اینکه والدین باید به همان اندازه که امکان بروز توانایی‌های کودک را فراهم می‌کنند، وی را از محدودیت‌هایش نیز آگاه سازند. (3)
تصویر کودکان از خویش، چگونگی برخورد آنان را با دنیای پیرامونشان شکل می‌دهد. اگر انسان خود را ارزشمند و برخوردار از کمالات انسانی بداند، برای دیگران، نیز ارزش و احترام قایل خواهد شد. همچنین فردی که در خود توانایی ویژه ببیند، می‌کوشد از آنها استفاده کند. از این روی، یکی از بزرگ‌ترین تفاوت‌های افراد موفق و ناموفق آن است که انسان‌های موفق به سبب اعتماد به خود و شایسته دانستن خویش برای قرار گرفتن در زمره‌ی انسان‌های موفق، همه‌ی توانشان را به کار می‌گیرند؛ اما کودکی که خود را ناتوان و بازنده می‌داند، رمق و انگیزه‌ای برای تلاش و موفقیت ندارد.
کمک به کودکان برای اینکه خود را دوست بدارند و تصویری مثبت از خویش داشته باشند، یکی از بزرگ‌ترین موهبت‌هایی است که هر پدر و مادری می‌تواند به فرزند خود پیشکش کند. در واقع، عزت نفس بالا رمز زندگی موفقیت‌آمیز است (4) و با ابعاد مختلف سلامت روان رابطه‌ی مستقیم دارد؛ از جمله اراده، اعتماد به نفس، قدرت تصمیم‌گیری، ابتکار، خلاقیت و سلامت فکر. (5)
عزت نفس پایین نیز موجب مشکلات میان فردی می‌شود. همچنین در تداوم مشکلات ارتباطی و رفتاری کودکان و نوجوانان نقشی چشمگیر دارد. به این ترتیب، کودکی که دیدی منفی به خود یا دیگران دارد (برای نمونه، در دفاع از حقوق خود احساس ناتوانی می‌کند)، ممکن است به سبب عزت نفس پایین، حتی تا بزرگ‌سالی نتواند با دیگران رابطه‌ای مناسب برقرار کند. برای نمونه، افرادی که عزت نفس پایین دارند و این باور در آنان شکل گرفته است که ناتوان و بی‌ارزش‌اند، در کمین نشانه‌هایی هستند که عزت نفس پایینشان را تأیید کند؛ مانند سلمان که می‌پندارد بی‌ارزش و ناتوان است و همواره می‌کوشد در کلام و رفتار دیگران نشانه‌ای برای بی‌ارزشی خود بیابد. او از شعر خواندن در مهد به شدت خودداری می‌کند؛ زیرا یک بار حین شعر خواندن متوجه نیشخند دوستش شده و آن را نشان بی‌عرضگی خود در حفظ شعر می‌داند.
در بررسی بسیاری از کودکان مبتلا به اختلالات روان‌شناختی، متوجه پایین بودن عزت نفس آنان می‌شویم؛ مانند اختلال بیش‌فعالی که اغلب با کمبود توجه و حواس‌پرتی همراه است و اختلال اجتنابی که کودک مبتلا به آن، هنگام روبه‌رو شدن با دیگران به شدت مضطرب می‌شود و از برقراری رابطه با دیگران می‌پرهیزد. (6) همچنین کودکانی که عزت نفس پایین دارند ممکن است در سنین بالاتر دچار اختلالات روان‌شناختی گوناگونی شوند؛ مانند افسردگی، مصرف مواد، اختلالات خوردن و اضطراب. این یافته‌های علمی از اهمیت عزت نفس در سلامت روان فرزندان ما نشان دارد. از این روست که افزایش دادن عزت نفس به طور گسترده، به منزله‌ی راهکار پیشگیری یا بهبود مشکلات شخصی و اجتماعی کودکان پیشنهاد شده است.
ارزش عزت نفس تنها در این نیست که کودک دچار بیماری‌های روانی نشود. حتی تنها این نیست که احساس بهتری به خود و دیگران داشته باشد، بلکه به او فرصت می‌دهد بهتر زندگی کند؛ با چالش‌های زندگی بهتر روبه‌رو شود؛ از فرصت‌های مطلوب بیشتر بهره‌برداری کند و زندگی لذت‌بخش‌تر و سرانجام سعادتمندانه‌تری داشته باشد. در واقع، میزان عزت نفس ما بر همه‌ی جنبه‌های وجودی‌مان اثر می‌گذارد: چگونگی کارمان، برخوردمان با مردم، میزان پیشرفت و ترقی‌مان، و ارزش‌هایی که برای خودمان می‌پذیرم. (7)
بین عزت نفس بالا و بسیاری از ویژگی‌های دیگری که بر موفقیت و خوشبختی تأثیر دارند، رابطه‌ای نیرومند وجود دارد. کودکان با عزت نفس بالا رفتاری معقول‌تر دارند؛ زیرک‌ترند؛ هنگام مشکلات انعطاف‌پذیرترند؛ و تغییرات ناگهانی و شدید زندگی کمتر موجب مشکلات جدی در آنان می‌شود. اما عزت نفس ناسالم با رفتار غیرعقلانی، بی‌توجهی به واقعیت‌ها و محدودیت‌های زندگی، نداشتن انعطاف در رویارویی با سختی‌ها، ترس و نگرانی همیشگی از رخدادهای بد و ناگهانی و ناسازگاری با والدین و همسالان رابطه دارد. (8)

جایگاه والدین

والدین نقش مهمی در فرآیند شکل‌گیری شخصیت کودکان ایفا می‌کنند. هر چند نمی‌توان از نقش وراثت غافل بود، بنا بر پژوهش‌های علمی، بسیاری از ویژگی‌های نهفته‌ی ژنتیکی کودکان، تنها در موقعیتی ویژه بروز می‌کنند. گفته می‌شود احتمال اینکه کودکان مبتلا به اختلال پیش‌فعالی در بزرگ‌سالی به افرادی ضد اجتماعی و جنایت‌کار تبدیل شوند وجود دارد، (9) اما اگر شرایط محیطی، به ویژه خانواده مناسب باشد، این احتمال کاهش می‌یابد. شرایط محیطی همان توجه و تربیت صحیح است که می‌تواند زمینه‌های مرضی را کنترل کند و استعدادهای مثبت را شکوفا سازد.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «هیچ پدری چیزی بهتر از تربیت نیک برای فرزندش به ارث نگذاشته است». (10) و (11)
آدلر، یکی از روان‌شناسان مشهور باور داشت که آثار محیط اجتماعی اولیه بسیار با اهمیت است. یکی از اشکال برجسته‌ی این محیط اجتماعی اولیه، همان پدر و مادرند. رابطه‌ی کودک با پدر و مادر به اندازه‌ای قدرتمند است که آثار وراثت را از بین می‌برد. او معتقد بود که پس از پنج سالگی، تأثیر قدرتمند محیط اجتماعی کودک، آثار وراثت را تیره و مبهم می‌کند. در این زمان، نیروهای محیطی تقریباً همه‌ی ابعاد شخصیت کودک را تغییر یا شکل می‌دهند. (12)
حس عزت نفس در طول زندگی کم کم تکامل می‌یابد؛ از نوزادی و حتی دوره‌ی جنینی آغاز می‌شود و طی مراحلی پیچیده‌تر می‌گردد. نخستین نظر و احساسی که کودک به خود پیدا می‌کند، برداشتی پیچیده است که از واکنش‌های دیگر افراد مهم، از جمله والدین ناشی می‌شود. (13) بنابراین در فرآیند شکل‌گیری تصویر خود و عزت نفس کودک، والدین نقش اساسی و محوری دارند. (14)
بهترین راه برای کسب عزت نفس خوب، داشتن والدینی با عزت نفس مطلوب است. آنان می‌توانند از این حیث الگوی فرزندانشان قرار گیرند؛ زیرا یادگیری‌های آغازین فرزندان ما بر مبنای یادگیری مشاهده‌ای و تقلید است. اگر والدین به کودکان امکان دهند که احساس پذیرفته شدن کنند؛ آنان را با قواعد و مقررات منطقی آشنا سازند؛ به ایشان بیاموزند که توقع‌های منطقی داشته باشند؛ مسخره و تحقیرشان نکنند؛ برچسب نزنند؛ با آنها بدرفتاری جسمی نکنند و اگر در عمل نشان دهند که صلاحیت و خوب بودنشان را باور دارند، فرصتی را برای خود فراهم می‌آورند تا نگرش‌ها و ارزش‌هایشان را در کودکان درون‌ریزی کنند. بدین ترتیب، پایه و اساس رسیدن به عزت نفس مطلوب را در فرزندانشان پی‌ریزی می‌کنند. (15)
ضعف عزت نفس کودکان زاییده‌ی خود آنان نیست، بلکه بزرگ‌ترها و به طور عمده مادران و پدران زمینه را برای این وضعیت فراهم می‌آورند. به عبارت دیگر، والدین موجب می‌شوند کودک در برخورد با ناکامی‌ها، مستعد کاهش عزت نفس باشد. آنان می‌توانند با ستودن، مراقبت کردن، گوش دادن دقیق، قوت قلب بخشیدن، دل گرم کردن و جدی گرفتن فرزند خود، به او عزت نفس ببخشند و از وی انسانی کامیاب بسازند؛ (16) یا با نگاه منفی و برچسب زدن به او، عزت نفسش را تخریب کنند.
همان‌گونه که بیان شد، عزت نفس همه‌ی تصویری است که فرد درباره‌ی خود دارد. هر چند عزت نفس خارج از فرد به وجود نمی‌آید و فرد نیز هنگام تولد آن را با خود به همراه نمی‌آورد، وضعیت محیطی که در آن متولد می‌شود، تعیین کننده است. عزت نفس از آغاز کودکی و در بطن خانواده شکل می‌گیرد. زمانی که کودک یک ساله، هنگام راه رفتن بارها و بارها به زمین می‌خورد، والدینش او را در آغوش می‌گیرند و می‌بوسند. این تجربه، هر چند بسیار ساده است، در شکل‌گیری احساس ارزشمندی کودک بسیار تأثیر دارد. وقتی کودک بزرگ‌تر می‌شود، عزت نفسش به وسیله‌ی تجارب مثبتی که از بودن با دیگران داشته، به ویژه به واسطه‌ی اهمیتی که برای دوستان و خانواده‌اش داشته است، تعیین می‌شود. اگر والدین موفقیت‌های کوچک او را نادیده نگیرند و در کودکی پیوسته نوازشش کنند و آغوشی آرامش‌بخش برای زمان شکست کودک داشته باشند، عزت نفس او به خوبی پرورش می‌یابد. در آموزه‌های تربیتی دین اسلام، برنامه‌های تشویقی‌ای برای سوق دادن خانواده‌ها به سوی مهرورزی همه‌سویه به کودکان در نظر گرفته شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است: «هر کس فرزند خود را ببوسد، خداوند برای او حسنه می‌نویسد و کسی که او را شاد کند، خداوند روز قیامت شادش می‌سازد». (17) ادیسون گفته است: «اگر تشویق‌های مادرم نبود، شاید ادیسون نمی‌شدم».

نکته:

کودکان اغلب در پی تأیید دیگران‌اند. بنابراین کوچک‌ترین موفقیت خود را نیز با والدین در میان می‌گذارند. گاهی کودکان نقاشی‌های خود را که بیشتر به چند شکل هندسی کج و معوج شباهت دارد، به والدین خود نشان می‌دهند. والدین باید در نظر داشته باشند که این نقاشی، هر چند در واقع ارزشی ندارد، از نگاه کودک شاهکاری هنری است. بنابراین آنان نیز باید مانند یک شاهکار با آن برخورد کنند و کودک را بستایند. نقش والدین در تقویت عزت نفس، یعنی رعایت همین ریزه‌کاری‌ها!

حقیقت عزت نفس

تا اینجا ضمن مباحث مطرح شده، مطالبی را درباره‌ی عزت نفس آموختید. در بخش حاضر، این مفهوم را بیشتر و به شکلی ملموس‌تر بررسی می‌کنیم. متأسفانه حقیقت مفهوم عزت نفس، با وجود استعمال فراوان آن، برای بسیاری از مردم و حتی متخصصان پنهان مانده است. بسیاری این باور نادرست را پرورش داده‌اند که بالا بودن عزت نفس یعنی من خوبم و افزایش عزت نفس در دیگران با تلقین اینکه مثلاً تو پسر خیلی خوبی هستی و فلان ویژگی‌ها را دارای، حاصل می‌شود؛ در حالی که قرار نیست ما خودمان یا کودکانمان را فریب دهیم. شما اگر به کودکی که حافظه‌ای ضعیف و مشکلات یادگیری دارد و در برخی مهارت‌های ارتباطی و جسمانی ضعیف است، تلقین کنید که تو می‌توانی یا مشکلی نداری، به طور موقت به او احساس خوبی می‌دهید. بدین ترتیب، او خود را بیش از گذشته دوست خواهد داشت و بی‌شک در آزمون عزت نفس نمره‌ای بالا می‌آورد، اما وقتی در کلاس درس نتواند به خوبی از عهده‌ی پرسش‌ها برآید، که این‌گونه نیز خواهد شد، عزت نفسش حتی بیشتر از گذشته افت می‌کند. عزت نفس بالا یعنی پذیرش و آگاهی از توانایی‌ها و ضعف‌های خود؛ پذیرش مسئولیت کارها و شکست‌های خویش؛ تأیید توانایی‌های خود (هر چند به ظاهر ناچیز باشند)؛ داشتن هدف‌هایی مشخص و عینی در زندگی؛ و برگزیدن راه‌هایی برای رسیدن به آنها. به طور کلی، احساسات و باورهایی که درباره‌ی توانایی‌ها، ضعف‌ها، ویژگی‌ها و شایستگی‌های خویش داریم عزت نفسمان را تعیین می‌کند. اما عزت نفس در شکل پذیرفته‌ی آن، دیدگاه درست و بدون سوی‌گیری شما درباره‌ی خودتان است. عزت نفس به معنای با ارزش، خوب و برتر دانستن خویش نیست، بلکه به معنای پذیرش خودمان به همان صورت است که هستیم. از این روی، در درمان کودکی که عزت نفس پایین دارد، به والدین سفارش نمی‌کنیم به او تلقین کنند که با ارزش است؛ زیرا این تنها باعث احساس ارزشمندی و برتری کاذب در وی می‌شود. در نتیجه با کوچک‌ترین شکست ممکن است به شدت آسیب روانی ببیند.
کودکانی که سلامت روانی بالا دارند، خودشان را با همه‌ی کمالات و کاستی‌ها پذیرفته‌اند. آنان نه به بزرگ‌نمایی حسن‌های خود می‌پردازند، و نه عیب‌هایشان را انکار می‌کنند. پذیرش خودمان به همان شکل که هستیم، رمز موفقیت ماست. اگر شخصی کاستی‌هایش را بپذیرد، البته بدون اینکه پیوسته خود را سرزنش کند، گام نخست را برای تغییر برداشته است. او اکنون بدون انکارِ کاستی‌هایش در اصلاح آنها می‌کوشد.
افراد دارای عزت نفس بالا، کارها را همان‌گونه که فکر می‌کنند درست است انجام می‌دهند. آنان به قضاوت دیگران یا بی‌احترامی و نیش و کنایه‌های ایشان بیش از حد اهمیت نمی‌دهند؛ زیرا در پی این نیستند که دیگران چه کاری را انجام می‌دهند یا می‌پسندند، بلکه درک، تشخیص و معیار خود را برای درست و نادرست دارند. در حقیقت، آنان در پی تأیید و تحسین دیگران نیستند تا به این وسیله ضعف‌هایشان را جبران کنند. آنان ضعف‌ها و محدودیت‌های خود را پذیرفته‌اند. تلاششان نیز برای احساس درونی موفقیت خودشان است، نه اینکه موفقیتشان را در چشم دیگران ببینند.
به طور خلاصه می‌توان گفت عزت نفس بالا یعنی پذیرش و آگاهی از توانایی‌ها و ضعف‌های خود؛ پذیرش مسئولیت کارها و شکست‌های خویش؛ تأیید توانایی‌های خود (هر چند به ظاهر ناچیز باشند)؛ داشتن هدف‌هایی مشخص و عینی در زندگی؛ و برگزیدن راه‌هایی برای رسیدن به آنها. (18)
شاید این پرسش برایتان پیش آمده باشد که از کجا بدانم عزت نفس فرزندم بالاست. بدون شک این پرسش نگرانی شما را نشان می‌دهد که اگر فرزندم از این نظر مشکلی داشته باشد، چه آینده‌ای در انتظار اوست؟ آیا واقعاً می‌توانم برای او کاری انجام دهم؟ ما پیشنهاد می‌کنیم که در گام نخست آرامش خود را حفظ کنید و سطور زیر را به دقت بخوانید. آن‌گاه به طور عمیق درباره‌ی خود فکر کنید !
از نظر بسیاری از روان‌شناسان، درمانگر وقتی می‌تواند به بیمار یا مراجع خود کمک کند که ضعف‌ها و توانایی‌های خویش را به طور دقیق شناخته باشد (به خودشناسی رسیده باشد) و مشکلاتش را تا حد امکان برطرف کرده باشد. شما والدین عزیز نیز به طور منطقی باید پیش از هر اقدام، با عزت نفس خود آشنا باشید تا بتوانید نشانه‌های عزت نفس بالا یا ناسالم را در فرزندتان شناسایی کنید. از سویی، اگر عزت نفس پایینی دارید، باید آن را افزایش دهید تا در تقویت عزت نفس کودک خود موفق باشید. به فرموده‌ی امام علی (علیه‌السلام): «هر کس خود را پیشوای مردم قرار دهد، باید پیش از آموزش دادن آنان، یاد دادن به خود را آغاز کند و باید پیش از تربیت زبانی، با رفتارش تربیت کند». (19) امام صادق (علیه‌السلام) نیز می‌فرمایند: «با غیر از زبانتان مردم را دعوت کنید»؛ (20) یعنی با رفتار شایسته‌ی خود آنان را به انجام کارهای نیک دعوت کنید. در ادامه، به اختصار نشانه‌های عمده‌ی عزت نفس بالا و پایین را مطرح می‌کنیم تا شما والدین عزیز این نشانه‌ها را در خود رصد کنید و در صورت وجود نشانه‌های عزت نفس پایین، پیش از هر اقدام برای کودکتان، به رفع و بهبود آنها بپردازید.

نمایش پی نوشت ها:
1. وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا (اسراء، 70).
2. اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم یغفرلکم (محمد بن الحسن حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 21، ص 476).
3. زهره خسروی، خانواده و عزت نفس، ص 27.
4. رابرت دی. رمزی، 501 روش برای افزایش عزت نفس، ترجمه‌ی حسن نصیرنیا، ج 2.
5. ر.ک: اسماعیل بیابانگرد، روش‌های افزایش عزت نفس.
6. همان.
7. ناتانیل براندن، روان‌شناسی عزت نفس، ترجمه‌ی مهدی قراچه‌داغی، ص 26.
8. همان.
9. بنجامین سادوک و ویرجینیا سادوک، خلاصه‌ی روان‌پزشکی: علوم رفتاری / روان‌پزشکی بالینی، ترجمه‌ی فرزین رضاعی، ج 3، ص 470.
10. علی المتقی بن حسام الدین الهندی، کنزالعمال، ج 16، ص 460، ح 45435.
11. برخی احادیث و روایات یاد شده در این کتاب به نقل از: محمد محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه‌ی کودک، با همکاری و ترجمه‌ی عباس پسندیده است.
12. جس فیست و گریگوری جی. فیست، نظریه‌های شخصیت، ترجمه‌ی یحیی سید محمدی، ص 95.
13. هریس کلمز، تقویت عزت نفس، ترجمه‌ی پروین علیپور، ص 35.
14. زهره خسروی، خانواده و عزت نفس، ص 27.
15. ر.ک: ناتانیل براندن، روان‌شناسی عزت نفس، ترجمه‌ی مهدی قراچه‌داغی.
16. ر.ک: رابرت دی. رمزی، 501 روش برای افزایش عزت نفس، ترجمه‌ی حسن نصیرنیا، ج 2.
17. محمد بن یعقوب الکلینی الرازی، الکافی، تحقیق علی اکبر الغفاری، ج 6، ص 49.
18. جیمز دبلیو. وندر زندن، روان‌شناسی رشد، ترجمه‌ی حمزه گنجی، ص 173.
19. نهج‌البلاغه، حکمت 73
20. محمد بن یعقوب الکلینی الرازی،‌ الکافی، تحقیق علی اکبر الغفاری، ج 2، ص 78، ح 14.

منبع مقاله :
صالحی، مبین - قلی‌زاده معصومه؛ (1392)، یک قدم تا باور: عزت نفس کودکان، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمةالله)، چاپ اول.