راهی برای سلطه‌ی فرهنگی

نظام آموزشی مرینیان در مراحل آموزش مقدماتی و متوسطه، تقریباً تلفیقی بود از آنچه که در حکومت‌های پیشین مغربی و گاه اندلسی چون موحدون وجود داشت و نیز سنت‌ها و تغییراتی که در این دوره بدان افزوده شد. در دوره مرینیان مرکزیت فرهنگی به تبع سیاسی از مراکش به فاس منتقل شد؛ به علاوه، با هدف مقابله با گسترش اندیشه‌های موحدون، به ویژه در مواد آموزشی تغییراتی صورت گرفت.
گسترش سطح آموزش عمومی و متوسطه به صورت فراگیر نیازمند ساخت مساجد و مکتبخانه‌هایی بود که ابوالحسن مرینی سخت خود را بدان ملتزم می‌دانست. از بررسی مساجد و جوامع ساخته شده به دست ابوالحسن می‌توان فهمید که مرینیان در این دوره، به سلطه فرهنگی از طریق بسط و گسترش فقه مالکی اهتمام بسیار داشتند؛ از این‌رو نه تنها در فاس، بلکه در سایر بخش‌های عمدتاً زناته‌نشین مغرب، اماکن آموزشی جدید ساخته شد. اطلاع دقیقی از نظام آموزشی مرینیان در دست نیست، اما چنانکه لوتورنو ترسیم کرده است می‌توان دریافت که کودکان در پنج یا شش سالگی در مکتبخانه یا مساجد با هدف آموزش کتابت، قرائت و حفظ قرآن، پیرامون معلمی حلقه می‌زدند و به تدریج و به موازات آن، زبان عربی را نیز می‌آموختند. (1) این مکتبخانه‌ها یا مساجد که در نظام آموزش مغربی به آن «کتاتیب» (2) گفته می‌شد، سالن وسیعی بود که کرسی‌های متعددی برای نشستن دانش‌آموزان در آن ساخته می‌شد و معلم قرائت و کتابت را با استفاده از الواح بزرگی آموزش می‌داد و سپس دانش‌آموزان روزانه یک جزء از قرآن را بر آن می‌نوشتند. این وضع دو تا سه سال و گاه حفظ کامل قرآن تا هفت سال نیز به درازا می‌انجامید. (3) بدیهی است کلیه دانش‌آموزانی موفق به حفظ کامل قرآن نمی‌شدند و دست کم بخشی از قرآن را حفظ می‌کردند، اما بیشتر کودکان، خاصه فرزندان فقراء از این سطح مقدماتی فراتر نمی‌رفتند. (4)
در مکتبخانه‌ها و مساجد آموزش مقدماتی همپای هم رواجی گسترده داشت، اما به تدریج و در نیمه اول، سده هشتم هجری مساجد نقش آموزش متوسطه و گاه تخصصی نیز می‌یافتند. از این‌رو، در مساجد و جوامع مهم کرسی‌هایی جهت تدریس موضوعی خاص شکل گرفت (5) و یکی از مشاهیر علمای متخصص در آن موضوع، متولی تدریس در آن منصب می‌شد؛ به عنوان نمونه، ابوعنان کرسی «تهذیب» در فقه مالکی را در جامع فاس تأسیس کرد و به ابوالحسن علی صرصری وا نهاد. (6)
گسترش سطح آموزش عمومی و متوسطه به صورت فراگیر نیازمند ساخت مساجد و مکتبخانه‌هایی بود که ابوالحسن مرینی سخت خود را بدان ملتزم می‌دانست. از بررسی مساجد و جوامع ساخته شده به دست ابوالحسن می‌توان فهمید که مرینیان در این دوره، به سلطه فرهنگی از طریق بسط و گسترش فقه مالکی اهتمام بسیار داشتند؛ از این‌رو نه تنها در فاس، بلکه در سایر بخش‌های عمدتاً زناته‌نشین مغرب، اماکن آموزشی جدید ساخته شد. (7)
ابوالحسن در نخستین اقدام دو مسجد بزرگ به نام صفارین و حلق النعام با مناره‌های بلند و زیبا در فاس ساخت. (8) به علاوه، در زمانی کوتاه و به همت او مساجد متعددی در مدینةالبیضاء، منصوره، سبته، طنجه، سلا، شاله، تازی، مکناسه و مراکش ساخته شد. (9) به نظر می‌رسد شکوه و عظمت مساجدی که در تلمسان تأسیس می‌شد از این مدارس بیشتر بود و تنها مساجد اصلی فاس می‌توانست در این خصوص با آن قابل مقایسه باشد. جامع قصبه تلمسان و جامع الکبیر این شهر بنا بر وصف ابن مرزوق (که خود در ساخت پاره‌ای از عناصر تزئینی و کتیبه نگاشته‌های آن نقش داشته) بی‌بدیل بوده است. (10) جامع عباد در نزدیکی تلمسان از مساجد دیگری بود که در سال 740ق. به وسیله‌ی او ساخته شد و هشت سال بعد مدارسی بدان اضافه شد که ابن مرزوق و ابن خلدون مدتی در آن عهده‌دار تدریس بوده‌اند و برای آموزش بی‌سوادان و سیراب کردن تشنگان هر یک اوقافی جداگانه منظور شده بود. (11) آخرین مسجد ساخته شده در تلمسان، جامعی بود که ابوالحسن در مقابل ضریح ابومدین شعیب، شیخ المشایخ و پیشوای متأخر صوفیه، با صرف اموالی هنگفت و به شکلی اعجاب‌آور، بنا کرد. (12)
ابوعنان در ساخت مساجد نیز راه پدر را در پیش گرفت و جوامع متعددی در فاس بنا کرد. به نظر می‌رسد سرآمد این مساجد، جامع جدید فاس (13) بود که به علت زیبایی، استحکام و تناسب منحصر به فردش، ابن بطوطه آن را از «حسنات بزرگ مولایش ابوعنان» دانسته است. (14) جز این، جامع الغربیه و جامع الزهر، چنانکه از کتیبه منقوش بر آن می‌توان فهمید، در اواخر حکومت ابوعنان و به دستور وی ساخته شد. (15)

نمایش پی نوشت ها:
1- لوتورنو، ص169.
2- مفرد آن کتاب و مشتق از کتب و مُکتِب یا مُکتَّب به کسی گفته می‌شد که به دانش آموزان کتابت یاد می‌داد (حسن ابراهیم حسن، ج4، ص402).
3- ماجی، ص203.
4- همو، صص171-172.
5- برای بررسی پیدایش و تداوم این کرسی‌ها در ادوار بعد نک: منونی، «کراسی الاساتذه بجامعة القرویین»، دعوة الحق، سال نهم، شماره 4، ص91-97.
6- مقری، ازهار الریاض، ج3، ص27.
7- نک: ابن مرزوق، ص401-404.
8- همو، ص401.
9- همو، ص402.
10- همو، ص402؛ نیز برای بررسی عناصر معماری و تزیینی این مسجد نک: همو، صص 402-403.
11- حرکات، المغرب عبر التاریخ، ج2، ص159.
12- ابن مرزوق، ص403.
13- به نظر می‌رسد وصف ابن بطوطه از جامع جدید فاس بر جامع الحمراء منطبق باشد (نک: منونی، ورقات، ص53).
14- ابن بطوطه، ج4، ص202.
15- منونی، ورقات، ص52.

منبع مقاله :
فرهمند، یونس؛ (1394)، مرینیان: سیاست، جامعه و فرهنگ در مغرب سده‌های میانه، تهران: پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام، چاپ اول.