نویسنده: شهیدی صالحی
 
شیخ ابوالمعالی حاتم (449-498 ق) فرزند محمود بن زهره حلبی از فلاسفه و متکلمان و شعرا و ادبای اسماعیلیه. پس از تکمیل علوم اولیه و فنون ادب به مدارس اسماعیلیه‌ی حلب راه یافت و تحت تأثیر فلاسفه‌ی شیعی اسماعیلی قرار گرفت. سپس راهی مصر گردید و به دارالحکمة قاهره که یکی از مهمترین مراکز فرهنگی آن عصر بود پیوست و به کسب دانش پرداخت تا اینکه به مقام عالی علمی و فلسفی نائل گردید. در این هنگام بود که با حسن صباح آشنا شد و بین این دو محبت و دوستی عمیقی برقرار گردید و با یکدیگر به شام بازگشتند و او در زادگاه خود حلب عهده دار تدریس فلسفه و عقائد اسماعیلی و حسن صباح راهی ایران گردید تا این که خبر وفات المستنصر امام اسماعیلی در ذی الحجة 487 ق انتشار یافت و حسن صباح به فرزند خلیفه‌ی فاطمی نزار پیوسته بود. حاتم نخست به مصر رفت و سپس به قزوین و الموت شتافت و با دوست خود حسن صباح هم صدا گردید و با کمک یکدیگر و سایر رفیقان خود تنظیمات فرقه‌ی نزاریه را پی‌ریزی نمودند. سپس حسن صباح وی را رئیس مدارس نزاریه که فرقه‌ای نوپا بود، در حلب منصب کرد و او از الموت و قزوین به موطن خویش حلب بازگشت و پایه‌گذار دولت اسماعیلیه‌ی نزاریه در شام گردید و همه روزه صبح‌های زود به تدریس می‌پرداخت و شبها به تألیف و تصنیف مشغول بود و به فعالیت عظیمی پرداخت. وی با هوشمندی و زیرکی معارف اهل بیت عصمت و طهارت (علیه السلام) را در حلب نشر و رواج می‌داد تا اینکه یک روز هنگام بازگشت به منزل خود بین راه، مخالفان وی او را به قتل رساندند و قتل وی باعث شورش عظیمی بین اسماعیلیه‌ی حلب گردید. او آثار گرانقدری در غالب علوم از خود باقی گذاشت که از منابع نویسندگان و محققان اسماعیلی است. از مشهورترین آنها الاصول و الاحکام در فلسفه‌ی اسماعیلیه (نسخه‌ی خطی این کتاب در کتابخانه‌ی مصطفی غالب موجود است)؛ دیوان شعر؛ در علم فلک نجوم و همچنین کتابهائی در فقه اسماعیلی و قصائدی بلیغ در رئاء ابی عبدالله الحسین (علیه السلام) و ائمه‌ی معصومین (علیه السلام) دارد.
کتابنامه :
اعلام الاسماعیلیة، 201؛ فهرسة الکتب و الرسائل مجدوع، 265؛ مقدمه‌ی خمس رسائل اسماعیلیة، 15.

منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.