بیش فعالی و بیش فعالان را بیشتر بشناسیم

1. بیش فعالی چیست؟
2. ویژگی‌های اصلی بیش فعالی کدام است؟
3. آیا کودک من بیش فعال است یا تنها شلوغ؟

بیش فعالی چیست؟

بیش فعالی نیز مانند بسیاری از اختلالات روان‌شناختی دیگر، تعریفی جامع که همه‌ی متخصصان درباره‌ی آن به توافق رسیده باشند، ندارد. تعریف بیش فعالی به گونه‌ای، قراردادی و نسبی است و تقریباً به طور کامل، به درجه‌ی تحمل و بردباری محیط کودک وابسته است. (1)
با آنکه فعالیت حرکتی کودکان متفاوت است، این گونه به نظر می‌رسد که برخی از آنان هیچ گاه از حرکت باز نمی‌ایستند. این کودکان در سال‌های پیش از دبستان، پیوسته و بدون هیچ هدف آشکاری می‌دوند و بالا و پایین می‌روند. وقتی که بزرگ‌تر می‌شوند نیز هرگز نمی‌توانند آرام بنشینند و بسیار بی‌قرارند. به نظر می‌رسد که این کودکان در قیاس با کودکان عادی بسیار پرتحرک ترند و فعالیتشان نیز بی‌هدف است.
کودکان بیش فعال از نظر شناختی دچار کمبود توجه، از منظر احساسی دچار تکانشگری و از نظر رفتاری دچار تحرک افراطی‌اند. بیش فعالی به وضعیتی افراطی در حرکات و فعالیت‌های جسمانی می‌گویند. کودکان بیش فعال بیش از حد طبیعی تحرک دارند؛ یعنی حرکت آنان با سنشان متناسب نیست. این کودکان هنگام یک جا نشستن در زمانی معین بی‌قرار یا ناراحت‌اند. گاه از اینان به منزله‌ی کودکانی حرف نشنو و نافرمان یاد می‌شود؛ به ویژه زمانی که به آنان گفته می‌شود یک جا بمانند یا بی‌حرکت بنشینند که از انجام آن خودداری می‌کنند. کودکان بیش فعال به رغم سرزنده بودن، اغلب هنگامی که به چیزی توجه می‌کنند، تمرکز خوبی ندارند و محرک‌های محیطی حواسشان را به راحتی پرت می‌کند. آنان به رفتار خود بی‌توجه‌اند و به گونه‌ای رفتار می‌کنند که گویا از هیچ چیز نمی‌ترسند و بی‌باک‌اند. این گونه کودکان هیچ گاه احساس خطر نمی‌کنند؛ زیرا به طور معمول، در انجام کارها، عواقب و پیامدهای آن را در نظر نمی‌گیرند. (2)
البته تمایز بین بیش فعال‌ها و کودکانی که اختلال‌های رفتاری دیگری دارند، بسیار مشکل است؛ به ویژه اینکه گاه شلوغی به موقعیتی ویژه اختصاص دارد.

ویژگی‌های اصلی اختلال بیش فعالی

هر اختلال، ویژگی‌ها و نشانه‌هایی دارد که به وسیله‌ی آنها می‌توان به وجود آن اختلال در فرد پی برد. بیش فعالی نیز از این قاعده مستثنا نیست و با نشانه‌هایی همراه است. البته باید توجه داشت که تنها با دیدن برخی از این نشانه‌ها و ویژگی‌ها نباید کودک را به بیش فعالی متهم کنیم. تشخیص این اختلال در کودکان به احتیاط لازم و دقت فراوان نیاز دارد و تنها باید روان‌شناس یا روان‌پزشک (3) با در نظر گرفتن ملاک‌هایی ویژه آن را تشخیص دهند. ویژگی‌های اصلی این اختلاف عبارت‌اند از:

1. کم توجهی و حواس پرتی

در کودکان مبتلا به این اختلال، کم توجهی در توجه نکردن به جزئیات یا بی‌دقتی هنگام انجام کارها یا تکالیف نمود می‌یابد. عملکرد این کودکان به طور معمول بدون دقت و فکر کافی انجام می‌شود. تمرکز و توجه آنها در فعالیت‌ها و بازی‌هایشان پایدار نیست و حواسشان به راحتی پرت می‌شود. معمولاً به نظر می‌رسد که کودکان بیش فعال حواسشان جایی دیگر است و گویا آنچه را که گفته می‌شود، نمی‌شنوند. پیوسته از فعالیتی ناتمام به کاری دیگر می‌پردازند؛ بدون اینکه هیچ یک را به سرانجام برسانند. در انجام کارها کندند و سراغ کاری که نیمه کاره رها شده، بر نمی‌گردند. در کارهای یکنواخت و خسته کننده بسیار اشتباه می‌کنند. برای این کودکان، کارهایی که سازمان‌دهی یا کوشش ذهنی پیوسته نیاز دارد، نامطلوب و تنفرزا به شمار می‌آید. در نتیجه، از فعالیت‌هایی که نیازمند کاربرد نظم همیشگی و کوشش ذهنی یا تمرکز حواس است، بدشان می‌آید، یا آنها را با بی‌میلی انجام می‌دهند. حواس اینان را هر محرک بی‌اهمیتی به راحتی پرت می‌کند. محض نمونه، وقتی برای آوردن چیزی به اتاق می‌روند، تصویر روی دیوار توجهشان را جلب می‌کند و فراموش می‌کنند برای چه کاری به اتاق رفته‌اند. اگر چند دستور هم زمان به ایشان داده شود، نمی‌توانند آنها را به یاد بسپارند. وسایلشان را گم می‌کنند یا جا می‌گذارند. در دروسی مثل املا که بیشتر به تمرکز نیاز دارد، نمره‌ی کم می‌گیرند. اشتباهاتشان نیز به سبب کم‌توجهی و کم‌دقتی است. برای مثال، یک واژه را جا می‌اندازند. بیشتر کودکان می‌توانند قسمت‌هایی ویژه از اطلاعاتی را که از محیط می‌گیرند، مسدود کرده، بر آنچه مهم‌تر است، تمرکز کنند، اما کودکان بیش فعال در تشخیص اطلاعات مربوط و نامربوط محیطی توانایی لازم را ندارند. به این ترتیب، هر محرکی برای جلب توجه آنان رقابت می‌کند. این کودکان دامنه‌ی توجه کوتاهی دارند؛ یعنی نمی‌توانند بر کاری ویژه برای مدتی طولانی تمرکز کنند.
کودکان بیش فعال از نظر شناختی دچار کمبود توجه، از منظر احساسی دچار تکانشگری و از نظر رفتاری دچار تحرک افراطی‌اند.

2. برانگیختگی یا تکانشگری

اگر بخواهیم تکانشی بودن را در جمله‌ای کوتاه معنا کنیم، می‌توانیم چنین بگوییم: عمل کردن، پیش از اندیشیدن بدون توجه به عواقب و پیامدهای کار. برانگیختگی یا تکانشگری در کودکان بیش فعال معمولاً به شکل‌های زیر ظاهر می‌شود:
ناشکیبا هستند؛ پیش از پایان پرسش، عجولانه به آن پاسخ می‌دهند و اغلب نیز پاسخشان اشتباه است؛ پیوسته کار دیگران را قطع کرده، برای آنان مزاحمت ایجاد می‌کنند؛ همواره میان کلام دیگران می‌پرند؛ در فعالیت‌های گروهی تحمل این را که منتظر نوبتشان بمانند، ندارند؛ اشیا را از دیگران می‌قاپند و به چیزهایی دست می‌زنند که اجازه‌ی دست زدن به آنها را ندارند؛ گاه سخنانی توهین‌آمیز بر زبان می‌آورند، اما تا زمانی که به آنها گفته نشده است، مفهوم رفتار خود را تشخیص نمی‌دهند؛ پرسش‌هایی مطرح می‌کنند که به موضوع بحث ارتباطی ندارد؛ نمی‌توانند مفهوم رفتار خود را پیش‌بینی کنند و تنها به عمل دست می‌زنند (برای مثال، گاهی هم کلاسی خود را کتک می‌زنند و سپس بیش از حد معذرت‌خواهی می‌کنند)؛ از کارهای اشتباهشان درس عبرت نمی‌گیرند؛ با بچه‌ها زود دعوا می‌کنند و به این دلیل ممکن است دوستانشان را از دست بدهند؛ به نظر می‌رسد همیشه در معرض حادثه‌اند؛ زیرا به پیامدهای رفتار خود توجهی ندارند (برای مثال تابه‌ی داغ را با دست می‌گیرند یا ناگهان دست مادر خود را رها کرده، به وسط خیابان می‌دوند.)  

3. فعالیت و تحرک بسیار (بیش فعالی)

کودکان بیش فعال، اغلب در حال حرکت، جنب و جوش، دویدن و بالا و پایین پریدن‌اند. به نظر می‌رسد آنان هیچ‌گاه خسته نمی‌شوند و آرام و قرار ندارند. هنگامی که از این کودکان انتظار می‌رود بنشینند، نمی‌توانند در جای خود بمانند. برای مثال نمی‌توانند در طول صرف غذا بنشینند. در حالی که نشسته‌اند نیز پیوسته در جنب و جوش‌اند. با بازی‌های آرام مشکل دارند و بیش از اندازه حرف می‌زنند. معلمان آنان می‌گویند که در کلاس همیشه کاری انجام می‌دهند. برای مثال، از جای خود بلند می‌شوند تا مدادشان را بتراشند؛ با قلم یا انگشتشان روی میز می‌زنند؛ با پاهایشان به زمین ضربه می‌زنند؛ تکالیفشان را به سرعت و اغلب نادرست انجام می‌دهند و پشت میزشان وول می‌خورند.

شناسایی کودک بیش فعال

شناسایی کودکی که دچار اختلال بیش فعالی است، با رد کردن دیگر اختلالات روانی (4) حاصل می‌شود؛ یعنی هرگاه دیگر اختلالات پذیرفته نشوند و کودک ویژگی‌هایی همچون حواس‌پرتی، بیش فعالی و مشکل تمرکز بر انجام کارها را داشته باشد، به بیش فعالی دچار است. توجه به این نکته ضروری است که برای تشخیص، هرگز نظر یک متخصص کافی نیست و باید از شیوه‌ی گروهی بهره برد. بهتر است متخصصان رشته‌های پزشکی، روان‌شناسی، آموزشی و مددکار اجتماعی با هم مراحل ارزیابی را طی کنند. (5)
وراثت، نحوه بارداری و تولد، نقص کارکرد دستگاه عصبی، نوع رژیم غذایی، عوامل محیطی و روان‌شناختی از علل بیش‌فعالی هستند. برای تشخیص و شناسایی بیش فعالی، از بین هجده معیار یاد شده در پایین، باید شش نشانه (یا بیشتر) را در کودک دیده باشید. (6) این نشانه‌ها باید پیش از هفت سالگی خود را نشان دهند (7) و دست کم شش ماه تداوم داشته باشند. (8) یک معیار تنها آن گاه باید پذیرفته شود که به گونه‌ای چشمگیر در کودک دیده شده باشد؛ آن هم بیش از اکثر کودکان همان سن و سال و با همان توانایی. (9) همچنین نشانه‌ها باید در دو یا چند موقعیت متفاوت (برای مثال در مدرسه و خانه) ظاهر شده، همان‌گونه که گفتیم، با دیگر اختلالات روانی توجیه نشوند. (10)

نشانه‌های کمبود توجه

1. کودکان بیش فعال، اغلب نمی‌توانند به جزئیات چندان توجه کنند و اشتباه‌های ناشی از بی‌دقتی در کارهایشان (تکالیف مدرسه یا دیگر فعالیت‌ها) دیده می‌شود؛
2. اغلب در حفظ توجه به تکالیف یا بازی‌ها با مشکل روبه رویند؛
3. وقتی کسی به طور مستقیم با آنان حرف می‌زند، به نظر می‌رسد که گوش نمی‌کنند؛
4. اغلب، دستورهای معلم را پیگیری نمی‌کنند و نمی‌توانند تکالیف درسی یا وظایف روزمره را به پایان برسانند (البته این مسئله به دلیل نافرمانی یا نفهمیدن دستورها و آموزش‌ها نیست)؛
5. در تنظیم و سازمان‌دهی تکالیف و کارهایشان با مشکل روبه رویند؛
6. از انجام دادن کارهایی که به دقت و تلاش مداوم ذهنی نیاز دارد (مثل تکالیف درسی یا کارهای خانه)، پرهیز می‌کنند یا به آن بی‌میل‌اند؛
7. به طور معمول، وسایل لازم برای انجام تکالیف و کارهایشان (مثل اسباب بازی، مداد، خودکار یا وسیله و کتابی خاص) را گم می‌کنند؛
8. اغلب بر اثر محرک‌های محیطی نامربوط حواسشان به آسانی پرت می‌شود؛
9. در فعالیت‌های روزانه به طور معمول فراموش کارند.

نشانه‌های بیش فعالی

1. دست‌ها و پاهایشان اغلب در حال تکان خوردن است و هنگام نشستن نیز وول می‌خورند؛
2. در کلاس درس یا دیگر موقعیت‌هایی که انتظار می‌رود یک جا بنشینند، معمولاً صندلی خود را ترک می‌کنند؛
3. در موقعیت‌های مناسب، معمولاً بیش از اندازه می‌دوند و بالا و پایین می‌پرند (در نوجوانان و بزرگ‌سالان این حالت به احساس درونی بی‌قراری تبدیل می‌شود)؛
4. برای شرکت آرام و بی سر و صدا در بازی‌ها و فعالیت‌های اوقات فراغت، با مشکل رو به رویند؛
5. به گونه‌ای رفتار می‌کنند که گویا موتوری آنان را به حرکت وامی‌دارد؛
6. بیش از اندازه‌ی معمول حرف می‌زنند.

نشانه‌های تکانشگری

1. معمولاً پیش از پایان یافتن پرسش به آن پاسخ می‌دهند؛
2. در صف ایستادن و منتظر نوبت ماندن، معمولاً برایشان دشوار است؛
3. اغلب مزاحم کار دیگران می‌شوند (برای مثال، میان بازی یا حرف دیگران می‌پرند). نکته‌ی مهمی که توجه به آن ضروری به نظر می‌رسد، این است که باید بین اختلال بیش فعالی و برخی دیگر از حالات کودکان مانند بی‌قراری، شلوغی، پرتحرکی، حواس پرتی، فراموش کاری و... فرق گذاشته شود. متأسفانه گاه برخی روان‌شناسان، روان‌پزشکان یا معلمان با دیدن برخی از نشانه‌های این اختلال و بدون در نظر گرفتن ملاک‌هایی که در بالا گفته شد، به راحتی کودک را به بیش‌فعالی متهم می‌کنند و برای بررسی دقیق‌تر به خود زحمت نمی‌دهند. این کار نه تنها مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه چه بسا موجب ایجاد استرس و فشار روانی در کودک و اطرافیان او نیز می‌شود. بدین ترتیب، افزون بر مشکل ایجاد شده، مشکلات دیگری نیز گریبان‌گیر کودک و اطرافیانش می‌شود و در نتیجه، روند درمان با وقفه روبه رو می‌گردد. پس در تشخیص و شناسایی این اختلال، باید بسیار دقت شود و تنها با در نظر گرفتن نشانه‌های این اختلال، آن هم با شرایطی که در بالا برشمردیم، اقدام کرد. خوب است والدین نیز به این نکته توجه کنند که اگر یک متخصص (روان‌شناس یا روان‌پزشک) درباره‌ی کودکشان اختلال بیش‌فعالی را تشخیص داد، به نظر یک نفر بسنده نکرده، با دیگر متخصصان نیز مشورت کنند تا از وجود چنین اختلالی اطمینان یابند.
وراثت، نحوه بارداری و تولد، نقص کارکرد دستگاه عصبی، نوع رژیم غذایی، عوامل محیطی و روان‌شناختی از علل بیش‌فعالی هستند.

نمایش پی نوشت ها:
1. آلن.اُ. راس، اختلالات روانی کودکان، ترجمه‌ی امیرهوشنگ مهریار، ص425.
2. جو داگلاس، اصلاح رفتار کودکان، ترجمه‌ی سیاوش جمال فر، ص211.
3. روان‌پزشکی شاخه‌ای از علم پزشکی است که با دارو به درمان بیماری‌های روانی می‌پردازد.
4. مثل اختلال خلقی، اختلال اضطرابی یا اختلال شخصیت.
5. باری ای. مک نامارا و فرانسین جی. مک نامارا، کلیدهای پرورش کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه، ترجمه‌ی فریبا مقدم، ص18.
6. انجمن روان پزشکی آمریکا، راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، ترجمه‌ی محمدرضا نیکخو، ص165.
7. هارولد کاپلان و بنیامین سادوک، خلاصه‌ی روان‌پزشکی، ترجمه‌ی سعید رضا یوسف، ص383.
8. انجمن روان‌پزشکی آمریکا، راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، ترجمه‌ی محمدرضا نیکخو، ص165.
9. همان.
10. کارولین اس. شرودر و بتی ان. گوردون، سنجش و درمان مشکلات دوران کودکی، ترجمه‌ی مهرداد فیروزبخت، ص546.

منبع مقاله :
دیانت مقدم، سیدمصطفی، (1391)، کمی قرار، برای یک بی‌قرار؛ بیش فعالی کودکان و راه‌های درمان آن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول.