راه یک پدر از همسری تا پدری

1. پدر در دوران بارداری و زایمان همسرش چه وظایفی به عهده دارد؟
2. آداب اسلامی در رابطه با تولد نوزاد چیست؟
3. پدر متناسب با مراحل مختلف تحول فرزندش چه کارهایی می‌تواند انجام دهد؟
4. در برخورد با نوجوان و جوان به چه نکاتی باید توجه کرد؟
یک پدر خوب و وظیفه‌شناس می‌داند که مادر به تنهایی مسئول نگه‌داری فرزند نیست همان‌گونه که در ابتدای این نوشتار گفته شد، نقش تأثیرگذار پدر در پرورش فرزند، نه انکارپذیر است و نه محدود به زمان و مکان خاص. شکل‌گیری نقش پدری پیش از انعقاد نطفه است و مسیر پر پیچ و خم دوران‌هایی همچون بارداری، زایمان، کودکی، نوجوانی، جوانی و بزرگ‌سالی را پشت سر می‌گذارد. یک پدر خوب، پدری است که با این فرایند تدریجی و مقتضیات آن آشنا، و آماده باشد تا متناسب با هر یک از مراحل زندگی فرزندش، نقش مهم و حیاتی خود را ایفا کند.

اول: پدر در دوران بارداری و زایمان همسر

یک پدر خوب و وظیفه‌شناس می‌داند که مادر به تنهایی مسئول نگه‌داری فرزند نیست؛ از این رو، تمام تلاش خود را به کار می‌بندد تا همسرش دوران حساس بارداری و زایمان را به خوبی پشت سر بگذارد و بدین وسیله به صورت غیرمستقیم، سلامت جسمی و روحی فرزندش را تأمین کند. برای دستیابی به این هدف مهم، در سفارش‌های زیر دقت کنید:
با ویژگی‌های این دوره آشنا شوید. به رسم معمول، بارداری را می‌توان به سه دوره‌ی سه ماهه تقسیم کرد. مراحل نخستین، هم از جنبه‌ی روانی و هم از جنبه‌ی جسمانی برای زن دشوار است. حالت‌هایی همچون تهوع، استفراغ، خستگی، سردرد، افسردگی، تحریک‌پذیری و اضطراب، حالت‌هایی غیرعادی به شمار نمی‌آیند. شمار بسیاری از زن‌ها از برآشفتگی، عصبی بودن، زودرنجی، زود از کوره در رفتن، زود به گریه افتادن و پر توقع شدن نسبت به شوهرانشان سخن گفته و برخی نیز حالت‌هایی همچون شادمانی و افسردگی متناوب را گزارش کرده‌اند. در سه ماهه‌ی دوم، بسیاری از عوارض ناراحت کننده از میان می‌روند. تکان خوردن جنین در رحم مادر نیز به طور معمول در ماه چهارم رخ می‌دهد. احساس تکان خوردن کودک می‌تواند برای پدر و مادر هیجان‌انگیز باشد. سه ماهه‌ی پایانی بارداری نیز اغلب تنش‌زاست. مادر معمولاً دچار عوارض جسمانی ناخوشایندی همچون خستگی، بی‌خوابی، ورم ساق پا و تنگی نفس می‌شود. افزون بر این موارد، با نزدیک شدن هنگام تولد نوزاد، ممکن است نگرانی‌های مربوط به سلامت کودک و روند تولد تشدید شود. (1)
حمایت عاطفی از زن باردار متناسب با هر یک از این سه دوره، تحمل بارداری و لذت بردن از آن را برای زن آسان می‌کند.
با کودک خود، پیش از تولد هم‌بستگی داشته باشید. مطالعات نشان داده است کودکانی که پدرانشان پیش از تولد با آنها سخن گفته‌اند، پس از تولد نیز به صدای پدرشان واکنش بیشتری نشان داده‌اند، و این مسئله شاید به دلیل آن بوده که صدای پدر پیش از تولد در ذهن کودک نقش بسته است. (2)
یک پدر خوب و وظیفه‌شناس می‌داند که مادر به تنهایی مسئول نگه‌داری فرزند نیست
پیوند با همسرتان را تقویت کرده، خود را به بارداری همسرتان علاقه‌مند نشان دهید و درباره‌ی شرایط روحی و روانی او حساس باشید. در معاینه‌های پزشکی، همراهی‌اش کنید، در بیشتر تصمیم‌گیری‌ها همچون گزینش پزشک، محل زایمان و ... فعالانه مشارکت داشته باشید. بنابراین، هر کاری می‌توانید انجام دهید تا همسرتان بیش از پیش احساس راحتی کند.
فراگیری چگونگی تغذیه و مراقبت از مادر باردار، ایجاد ثبات در روابط زناشویی، حساس‌تر شدن نسبت به خواسته‌های همسر و ایجاد پیوستگی بیشتر با موضوع بارداری، موجب می‌شود همسرتان این پیام مهم را دریافت کند که شما نسبت به وظایف پدری دل‌بسته‌اید. بسط و اثبات این دل‌بستگی، مهم‌ترین نقش پدر در زمان بارداری همسرش به شمار می‌رود. (3)
محیطی آرام برای همسرتان فراهم کرده، تغییرهای اساسی در خانه، کار و ... را به زمانی مناسب‌تر واگذارید.
شرایط همسرتان را در روابط جنسی در دوران بارداری بیشتر در نظر گیرید. امیال جنسی زن ممکن است در طول دوره‌ی بارداری متغیر باشد. در سه ماهه‌ی نخست که حالت تهوع و تحریک‌پذیری اغلب زیاد است، ممکن است او به رابطه‌ی زناشویی علاقه‌ای نداشته باشد. در سه ماهه‌ی دوم، میل جنسی زن اغلب به حالت پیشین بازمی‌گردد و در سه ماهه‌ی پایانی بارداری، به دلیل زحمت و خستگی بسیار، میل جنسی فرو می‌کاهد. به طور کلی، در دوران باداری، روابط جنسی کاهش می‌یابد. (4)  

دوم: نقش پدر در دوران کودکی

پس از زایمان و ورود عضوی جدید به خانواده، شرایط به کلی تغییر یافته، خانواده به برقراری دوباره‌ی تعادل نیاز دارد. مادر به دلیل فشار ناشی از بارداری و زایمان و تغییر در هورمون‌ها، به استراحت و تجدید قوا و در نتیجه، به حمایت بیشتر نیاز دارد. بنابراین اینجاست که پدر باید توانمندی و نقش فعال و مؤثر خود را ایفا، و به مادر و کودک کمک کند تا از این مرحله به سلامت عبور کنند. بدین منظور به نکات زیر توجه کنید:
در نخستین فرصت، به ملاقات همسر و فرزند نورسیده‌ی خود رفته، تمام عشق، علاقه و عواطف خود را نثارشان کرده، اولین جلسه‌ی سه نفره‌ی خانوادگی و هم‌بستگی عمیق را تجربه کنید و اگر فرزند دیگری نیز دارید، او را نیز در این تجربه‌ی شیرین سهیم سازید؛
اگر احتمال می‌دهید همسرتان در انتظار دیدن شما با دستی پر از هدیه است، او را زیاد منتظر نگذارید؛
به طور معمول، پدران توانایی و ابراز لازم برای نگه‌داری نوزاد را ندارند؛ اما با مراقبت ازمادر و توجه کامل به او می‌توانند به طور غیرمستقیم از کودکشان نگه‌داری کنند؛ بدین صورت که:
محیطی امن و آرام برایشان فراهم کنید.
به همسرتان بیشتر خدمت کنید.
به او این اطمینان را بدهید که از عهده‌ی کارها بر خواهید آمد و او نباید نگران کارهای خانه باشد.
به همسرتان اطمینان دهید که به خوبی از عهده‌ی وظیفه‌ی سنگین مادری برخواهد آمد. نسبت به نیازهای جسمی و روحی همسرتان حساس باشید؛ زیرا او هم از نظر جسمی به رسیدگی بیشتری نیاز دارد و هم از نظر روحی بسیار حساس است.
اهمیت عقیقه به اندازه‌ای است که اگر والدین موفق به انجام آن نشدند، بر فرزند مستحب است پس از بلوغ برای خود عقیقه کند. اگر فرزند دیگری دارید، از او غافل نشوید. به او کمک کنید تا شرایط جدید خانواده را به خوبی درک کند و همکاری لازم را با مادر داشته باشد. برای این منظور، لازم است زمان بیشتری را در خانه صرف کنید تا فرزندتان به طور عملی شیوه‌ی همکاری در موقعیت جدید را از شما یاد بگیرد.
آداب اسلامی درباره‌ی نوزاد را با دقت انجام دهید. برخی از آنها بر اساس روایات عبارت‌اند از:

اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد

نخستین کاری که پیامبر گرامی اسلامی (صلی الله علیه و آله و سلم) و معصومان (علیه السلام) پس از تولد نوزاد انجام می‌دادند، گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ او بوده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در سفارشی به امام علی (علیه السلام) فرمود: «یا علی، هرگاه صاحب پسر یا دختری شدی، در گوش راست او اذان، و در گوش چپش اقامه بگو که اگر چنین کردی، شیطان هرگز به او آسیبی نخواهد رساند». (5) برای اذان و اقامه، آثار جسمی و روحی فراوانی ذکر شده است که در این زمینه باید به کتاب‌های مفصل‌تر مراجعه کرد.

تحنیک یا برداشتن کام

برداشتن کام نیز سیره‌ی معصومان (علیهم السلام) است. امام صادق (علیه السلام) برداشتن کام با تربت امام حسین (علیه السلام) را موجب ایمنی فرزند می‌داند. (6) همچنین آن حضرت برداشتن کام با آب فرات را موجب دوستی اهل بیت (علیهم السلام) برمی‌شمارد. (7)

نام نیک

یکی از حقوقی که فرزند بر پدر دارد، گزینش نام نیکو برای اوست؛ چنان که پیامبر گرامی اسلام فرمود: «حق فرزند بر پدر این است که برای او نام نیک برگزیند». (8) انتخاب نام نیک، آثار تربیتی فراوانی دارد که در این نوشتار مجال بررسی آن نیست.

تراشیدن سر نوزاد و صدقه دادن برای او

یکی دیگر از کارهایی که در روز هفتم تولد نوزاد مستحب است والدین او انجام دهند، تراشیدن تمام سر نوزاد و هم وزن آن صدقه دادن است. امام کاظم (علیه السلام) می‌فرماید: «از جمله وظایف والدین درباره‌ی نوزاد در روز هفتم تولدش این است که موهای سرش را بتراشند و به اندازه‌ی وزن آن طلا یا نقره به فقرا صدقه دهند و اگر آن هم امکان‌پذیر نباشد، هر چه می‌توانند صدقه دهند». (9) نکته‌ی شایان توجه آن است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تراشیدن بخشی از سر کودک و باقی گذاشتن بخشی دیگر را نهی فرموده است. همچنین حضرت علی (علیه السلام) در حدیثی می‌فرماید: «سر کودکان را به صورت قزع نتراشید؛ یعنی اینکه بخشی از سر را بتراشید و بخش دیگر را رها کنید». (10)

عقیقه

روایات پرشماری بر ضرورت عقیقه تأکید کرده‌اند؛ تا جایی که در برخی روایات، عقیقه واجب دانسته شده است؛ چنان که امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «عقیقه کردن برای فرزند واجب است». (11) همچنین آن حضرت در روایت دیگری می‌فرماید: «سلامتی هر نوزاد، در گرو عقیقه و قربانی گوسفند است». (12) برخی فقها بر اساس همین دسته روایات، به وجوب عقیقه فتوا داده‌اند. اگر عقیقه را بر اساس نظر بیشتر فقهای شیعه واجب ندانیم، دست کم از مستحبات مؤکد است؛ چنان‌که امام خمینی (رحمه الله) می‌فرماید: «عقیقه یکی از مستحبات مؤکد برای ولادت دختر و پسر است». (13) اهمیت عقیقه به اندازه‌ای است که اگر والدین موفق به انجام آن نشدند، بر فرزند مستحب است پس از بلوغ برای خود عقیقه کند. عمر بن یزید می‌گوید: «به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: نمی‌دانم پدرم برایم عقیقه کرده است یا نه. امام فرمود: برای خود عقیقه کن. من نیز چنین کردم؛ در حالی که کهن سال بودم». (14) اگر خود شخص نیز نتوانست برای خود عقیقه کند، مستحب است پس از مرگ برای او عقیقه کنند.

ختنه

یکی از شرایط اسلام، ختنه کردن است. بر هر مرد مسلمان واجب است هنگام بلوغ یا پذیرش اسلام، ختنه کند؛ چنان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «مرد با پذیرش اسلام باید ختنه کند؛ هر چند به سن هشتاد رسیده باشد». (15) با توجه به سیره‌ی معصومان (علیهم السلام)، مستحب است ختنه روز هفتم تولد انجام شود.
اهمیت عقیقه به اندازه‌ای است که اگر والدین موفق به انجام آن نشدند، بر فرزند مستحب است پس از بلوغ برای خود عقیقه کند.

تحول از تولد تا جوانی

کودک شما در مسیر رشد و تحول خود از مراحلی خواهد گذشت که در هر یک از آنها، نیازمندی‌هایی دارد. اگر شما با این مراحل و نیازهای آن آشنا باشید، می‌توانید به کودک خود کمک کنید تا به خوبی آن مراحل را پشت سر بگذارد. در این صورت شما به فرزند دلخواه خود خواهید رسید.
ما در اینجا به اجمال، فهرستی از نیازهای کودکان در مراحل گوناگون را بیان می‌کنیم تا در صورت احساس نیاز به مطالعه‌ی بیشتر، کتاب‌هایی را در این زمینه تهیه و مطالعه کنید.

یک: تولد تا یک سالگی

نیاز به امنیت و اعتماد

محیطی که سلامت جسمی، تغذیه‌ی کافی و به کارگیری حواس و حرکات و احساس آرامش نوزاد را فراهم کند، موجب ایجاد امنیت و حس اعتماد در کودک می‌شود. این احساس، اساسی‌ترین شرط رشد و سلامت روانی و شادابی کودک است. احساس امنیت مهم‌ترین سنگ بنای شخصیت آدمی است. (16)

ارتباط

ایجاد رابطه‌ی کلامی در نوزادی و نوباوگی از مهم‌ترین کلیدهاست. الگوی ارتباطی ما با کودک تعیین می‌کند که کودک ما در کدام یک از سه گروهِ سرد (منزوی) یا گرم یا معتدل قرار گیرد. (17)

وابستگی

نیاز به وابستگی در نوزادان مسئله‌ای طبیعی است که باید جانب اعتدال در آن رعایت شود؛ یعنی نه وابسته‌ی شدید شوند و نه نسبت به آنان بی‌اهمیتی صورت گیرد. (18)

احساس مقبولیت

کودکانی که با نذر و نیاز فروان به دنیا آمده‌اند، همراه با توجه فزون‌ مایه‌ی والدین رشد یافته، احساس تبختر و کبر و نخوت در آنها دیده می‌شود. کودکانی که ناخواسته به دنیا آمده‌اند، مایه‌ی ننگ یا بدقدم شناخته شده، احساس خضوع، خشوع و کرنش بی‌پایان در آنها دیده می‌شود. اعتدال در توجه به کودک، او را انسانی معتدل بار خواهد آورد. (19)

دو: یک تا سه سالگی

تکیه کردن به خود

شما با عباراتی همچون «من می‌خواهم»، «من می‌توانم»، «خودم بلدم» و ... رو به رو خواهید شد. اگر کودک موفق شود، احساس خودکفایی در او تقویت می‌شود و می‌تواند پایه و اساس خوش‌بینی، حسن نیت و تقویت قدرت اراده در او شود. اما اگر در این فعالیت‌ها ناموفق، و همیشه با خواسته‌های او مخالفت شود، احساس تردید و بی‌کفایتی و شرم می‌کند. (20) از تولد تا یک سالگی، باید بچه را در آغوش سیراب کنید. از یک سال به بعد، مدت زمان آمدن بچه‌ها به آغوش باید کوتاه باشد. موضوع را به تدریج قطع کنید؛ به گونه‌ای که بچه‌ی سه ساله در آغوش یافت نخواهد شد، و بدین‌ترتیب، اعتماد به نفس و استقلال را به کودک هدیه دهید.
در انتخاب مدرسه و آموزگار، دقت لازم را داشته باشید و ارتباط با مدرسه و آموزگاران را فراموش نکنید. در این مرحله مهارت‌هایی همچون راه رفتن، سخن گفتن، تخیل، نقاشی، انضباط، اقتدار، اخلاق و مذهب، کنترلگری و آداب توالت رفتن را به کودک آموزش دهید.

بازی کردن

بازی، تخیل کودک را اجرا می‌کند و به مجموعه‌ی تجربه‌های شخصی او می‌افزاید. پدر و مادر باید با شیوه‌های بازی در هر یک از مقاطع سنی کودکشان آشنا باشند و از این راه، مهارت‌ها و هوش او را افزایش دهند.

سه: سه تا پنج سالگی

ابتکار:

در این مرحله که سن بازی با همسالان نیز نامیده می‌شود، کودک با شدت بیشتری اجتماعی شده، مهارت‌‌ها، کفایت‌ها و فعالیت‌ها و خلاقیت‌های بیشتری از خود نشان می‌دهد. اضافه شدن ابتکار بر خودکفاییِ دوره‌ی پیشین، موجب آینده‌نگری و طرح‌ریزی او می‌شود. تسلط کودک بر بحران‌های این دوره، در طرح‌ریزی آینده‌ی شغلی و به ویژه‌ در نوع ابتکارهای بعدی او تأثیر دارد. در سه سالگی، تقریباً پسران و دختران تفاوت‌های جسمی خود را می‌فهمند و نزدیک پنج سالگی درمی‌یابند که در آینده مرد یا زن (پدر یا مادر) خواهند شد. در صورتی که همانندسازی کودک با یکی از والدین هم جنس خود به درستی صورت گیرد، او خود را مرد یا زن آینده شمرده می‌پندارد که در بزرگ‌سالی، پدر یا مادر خوبی خواهد شد. (21)

شکل‌گیری هویت جنسی:

پدران و مادران باید نسبت به این موضوع مهم، توجه و آگاهی لازم را داشته باشند تا به فرزند خود کمک کنند از این مرحله به خوبی عبور کند.
در انتخاب مدرسه و آموزگار، دقت لازم را داشته باشید و ارتباط با مدرسه و آموزگاران را فراموش نکنید.

چهار: شش تا یازده‎‌سالگی

کارایی:

در این دوره، کودک به آموخته علاقه‌ی فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کند. او می‌خواهد خواندن، نوشتن و حساب کردن را بیاموزد وبداند که اشیا و امور چگونه‌اند و چگونه کار می‌کنند. کودک علاقه‌مند می‌شود بر دانش خود درباره‌ی کشورها و مردمان گوناگون، دنیای حیوانات و گیاهان، و پیچیدگی جهان انسان‌ها و طبیعت بیفزاید. او به سرعت می‌آموزد که تکالیفش را انجام دهد و خود را با قوانین مدرسه و نظام آموزشی سازگار کند. اگر کودک در این کارها احساس موفقیت داشته باشد، رشد روانی سالمی خواهد یافت؛ ولی اگر احساس پیشرفت نکند و خود را بی‌لیاقت و ناتوان ببیند، به حالت از خود بیگانگی و ناتوانی در انجام تکالیف و کم ارزشی و حقارت دچار خواهد شد. (22)

ارتباط با مدرسه و آموزگاران

در انتخاب مدرسه و آموزگار، دقت لازم را داشته باشید. ارتباط با مدرسه و آموزگاران را فراموش نکنید. اگر در رابطه با کیفیت محیط آموزشی، تکالیف مدرسه و آموزگار و تکالیف والدین در برابر فرزند دانش‌آموز خود به اطلاعات بیشتری نیازمندید، به کتاب‌های مفصل‌تر در این زمینه مراجعه کنید.

سوم: وظیفه‌ی پدری در دوران نوجوانی

پدرگرامی، آماده باش. فرزند شما به دوران حساسی رسیده است. شما دیگر با یک کودک روبه‌رو نیستید؛ بلکه با یک نوجوان سرو کار دارید. باید روش‌های تربیتی و مدیریتی‌تان را تغییر دهید. روش‌های انضباطی، ارتباطی، واکنشی و کنترلی شما در ارتباط با یک نوجوان، باید متناسب با تغییرات جسمی، روحی و شرایط بلوغ او تغییر کند. والدین موفق، کسانی هستند که پیش از رسیدن فرزندشان به این دوران بحرانی، خود را آماده سازند و با به دست آوردن آگاهی‌های لازم درباره‌ی این دوران، آن را به دورانی با نشاط و شیرین برای خود و فرزندشان تبدیل کنند.

تغییرات دوران بلوغ عبارتند از:

تغییرات جسمی؛
افزایش میزان هوش؛
محدودیت ارتباطات؛
میل به تنها بودن در منزل؛
افزایش تأثیرپذیری از دوستان؛
باهوش‌تر دانستن دوستان نسبت به والدین؛
کم‌حوصلگی، یک ویژگی‌ مشترک در نوجوانان؛
بداخلاق شدن، عصبانیت و زودرنجی؛
گریزان بودن از کار؛
کاهش علاقه به درس، و افت تحصیلی؛ (23)

توصیه‌ها

از به کار بردن زور و فشار بپرهیزید؛ زیرا در این صورت، بازنده خواهید شد. بنابراین، از ایجاد عصبانیت، دامن زدن به آن و مقاومت و لجاجت دوری کنید.
با نوجوانتان مدارا کنید؛ زیرا حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «جهل در جوانان، مسئله‌ای پذیرفتنی و دانش آنان محدود است». (24)
روابط خود را با نوجوان گسترش دهید و بهبود بخشید. برای بهبود این روابط، باید مکالمات خود را بر دل‌بستگی‌های او متمرکز کنید. بنابراین، باید از احساسات، نیازها، دل‌بستگی‌ها و حساسیت‌های فرزندتان آگاه باشید.
باور کنید که او تغییر کرده و این تغییر را بپذیرید و دنبال بازگرداندن او به دنیای کودکی نباشید.
از تهدید، لاف زدن و اغراق کردن، مانند این‌گونه جملات که «اگر درس نخوانی، اجازه نمی‌دهم به مدرسه بروی»، بپرهیزید.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند هر چه بلوغ و تکامل نوجوان بیشتر شود، نظام ارزشی آنها با عقاید پدر و مادرشان تا اندازه‌ی زیادی همسو خواهد شد. برای بروز اختلاف نظرها‌ آماده باشید و با صبر و بزرگواری برخورد کنید. اگر فرزندتان عقاید شما را زیر سؤال برد و از سوی او طرد شدید، اصلاً از کوره در نروید و نگران و عصبانی نشوید؛ زیرا او تنها می‌خواهد روی پای خود بایستد و ابراز وجود کند. شما می‌توانید با حفظ آرامش، برای عقاید خود دلیل‌هایی محکم ارائه کنید؛ از این رو پیشاپیش پاسخ‌هایی استدلالی و منطقی آماده کنید.
در این دوران، احساس هویت شکل گرفته، فرد نسبت به شخصیت خود آگاهی می‌یابد. وظیفه‌ی حیاتی دوره‌ی نوجوانی این است که تعارض‌ها را حل کند و شخصیتی واحد و کاملاً منسجم برای فرد ایجاد کند. (25)
پژوهش‌ها نشان می‌دهند هر چه بلوغ و تکامل نوجوان بیشتر شود، نظام ارزشی آنها با عقاید پدر و مادرشان تا اندازه‌ی زیادی همسو خواهد شد.
انعطاف‌پذیر باشید. اگر به فرزندتان اجازه دهیدکه برای خود به اندکی اکتشاف بپردازد، احتمالاً سرانجام بسیاری از ارزش‌های شما را در باور خود جای می‌دهد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند هر چه بلوغ و تکامل نوجوان بیشتر شود، نظام ارزشی آنها با عقاید پدر و مادرشان تا اندازه‌ی زیادی همسو خواهد شد. از این رو، در مسائل جزئی، زیاد هم نگران نباشید.
(26)
بکوشید فضای فکری و روانی نوجوان را درک کرده، او را با نوجوانی خودتان قیاس نکنید؛ چنان که حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «فرزندان خود را به آداب و رسوم خود مجبور نسازید؛ زیرا آنان برای دورانی به جز زمان شما آفریده شده‌اند و باید متناسب با آن تربیت شوند». (27)
بینش و تجربیات فرزندتان را در زمینه‌های گوناگون ارتقا بخشید.
اعتماد به نفس و قدرت «نه گفتن» را در نوجوانتان تقویت کنید.
از انتقاد، سرزنش، عیب‌جویی، تحقیر و توهین بپرهیزید.
با حمایت از او، احساس آرامش و امنیت را در او تقویت کنید و هیچ‌گاه به دلیل اشتباهاتش طردش نکنید.
به نوجوانتان اعتماد کرده، مسئولیت‌هایی را بدو بسپارید. مطمئن باشید و به او نیز اطمینان دهید که از عهده‌ی این مسئولیت برخواهد آمد.
مهارت‌های ارتباطی، مهارت حل مسئله، کنترل خشم و عصبانیت، ابراز وجود و دوست‌یابی را به او بیاموزید.
همیشه در دسترس او باشید و به او اطمینان دهید که حاضرید برای او وقت معینی قرار دهید و به حرف‌های او گوش فرا داده، در حل مشکلات یاری‌اش کنید.
به جنسیت فرزندتان توجه کنید؛ زیرا نیازها و شرایط دختر و پسر یکسان نیست.
با درک درست از تفاوت‌های آنها باید رفتار متناسب انجام دهید.
برای آشنایی بیشتر با مسائل و شیوه‌های تربیتی و برخورد با نوجوانان، به کتاب‌های مفصل‌تر در این زمینه مراجعه کنید.

چهارم: وظیفه‌ی پدری در دوران جوانی

در این مرحله که آغاز زندگی بزرگ‌سالی است، جوان در جست وجوی صمیمیت، عشق‌ورزی، دوستی، همکاری و وابستگی به یک سازمان جدید خانوادگی است. دستاورد این مرحله از زندگی، صمیمیت به شمار می‌رود. موضوع صمیمیت و احساس نزدیکی که جنبه‌ی مثبت زندگی جوان است، جهت‌هایی گسترده همچون نزدیکی روحی با همسر، پدر، مادر، برادر، خواهر، خویشان، دوستان، همکاران وسایر مردم را در بر می‌گیرد. این احساس صمیمیت، به شرط آن است که شخص در مراحل پیشین رشد خود، به درکی محکم و اساسی در هویت فردی رسیده باشد. (28)
بنابراین، والدینی که با دقت، درایت و آگاهی، فرزند خود را از مراحل پیشین به خوبی عبور داده‌اند، در این مرحله از موفقیت چشمگیرتری برخوردارند و با رعایت اصولی که در ذیل بیان خواهد شد، موفقیت خود را نیز تضمین خواهند کرد.
به شخصیت جوانتان احترام گذاشته، کرامت نفس را در او تقویت کنید؛ زیرا امام علی (علیه السلام) فرموده است: «به خیر کسی که عزت و کرامتی برای خویشتن قایل نیست، امیدوار نباش». (29)
نسبت به نیازها، احساسات، شرایط روحی و جسمی و تغییرات اساسی آنها آگاهی کامل به دست آورید تا غافل‌گیر نشوید و آمادگی لازم برای برخورد درست را در خود ایجاد کنید.
محبت و حمایتتان را به آنان اعلام کنید تا در سایه‌ی آن، احساس امنیت و آرامش داشته باشند و رابطه‌ای نزدیک همراه با صمیمیت، تفاهم و همدلی با شما برقرار کنند.
اصل تغافل را فراموش نکنید. امر تربیت، بدون اصل تغافل به نتیجه‌ی دلخواه نخواهد رسید حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: «از لغزش‌ها تغافل کن، کارت ستوده می‌شود». (30)
آموزه‌های دینی و اخلاقی را با شیوه‌های درست و جذاب به جوانانتان آموزش دهید. تقویت جنبه‌ی معنوی، به آنها کمک می‌کند تا از بحران‌‌‌ها و خطرها به خوبی و سلامت عبور کنند.
به تدریج وابستگی آنان را به خود کاهش داده، زمینه‌ی استقلالشان را فراهم کنید.
در حد ضرورت و نیاز به آنها آزادی عمل دهید؛ زیرا آزادی، لازمه‌ی استقلال است.
به جنسیت فرزندتان توجه کنید؛ زیرا نیازها و شرایط دختر و پسر یکسان نیست. با درک درست از تفاوت‌های آنها باید رفتار متناسب انجام دهید. برای حفظ تعادل و جلوگیری از افراط و زیاده‌روی و سوءاستفاده از آزادی، و کنترل لغزش‌ها و انحراف‌ها، قوانین و چارچویی را تعیین و تبیین کنید و از فرزندتان بخواهید آنها را مراعات کند. اگر می‌خواهید در این زمینه موفق باشید، باید قوانین را متناسب با شرایط و درک درست از موقعیت فرزندتان وضع کنید و افزون بر این، قوانین را برای او تبیین کرده، با استدلال‌های قوی او را متقاعد کنید که عمل به قوانین، ضامن سلامت و پیشرفت اوست.
از لج‌بازی و مبارزه با جوان بپرهیزید.
در هدایت و ایجاد زمینه‌ی تحصیلی یا کاری کوتاهی نکنید، بیکاری، بی‌هدفی و سرگردانی، آفت‌هایی بزرگ در پی دارد؛ چنان که حضرت علی (علیه السلام) فرموده است: «کسی که وقتش را به تنبلی، سستی و بیهودگی بگذراند، به خوشبختی نمی‌رسد».
(31)
در گزینش محیط زندگی، کار، تحصیل، ورزش و ... دقت لازم را داشته باشید؛ زیرا دوستان و همسالان، تأثیر بسزایی در باورها و رفتارهای جوانان دارند؛ چنان که امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «آنِ که با دوست ناباب همراهی می‌کند، به سلامت نمی‌ماند و حتماً آلوده می‌شود». (32) پس دوستان و معاشران خوبی سر راه او قرار دهید.
به جنسیت فرزندتان توجه کنید؛ زیرا نیازها و شرایط دختر و پسر یکسان نیست. با درک درست از تفاوت‌های آنها باید رفتار متناسب انجام دهید.
قدرت تفکر و تحلیل مسائل را در جوانتان تقویت کنید تا بدون کمک شما نیز قدرت تشخیص درست از نادرست را بیابد. بصیرت، جانشین خوبی برای شماست.
قدرت «نه گفتن» را در فرزندتان تقویت کنید تا بتواند در برابر کار نادرست مقاومت کند و گرفتار انحراف‌ها نشود.
در گزینش محیط زندگی، کار، تحصیل، ورزش و ... دقت لازم را داشته باشید؛ زیرا دوستان و همسالان، تأثیر بسزایی در باورها و رفتارهای جوانان دارند. فضای اعتماد و اطمینان را جایگزین فضای بی‌اعتمادی و شک و بدگمانی کنید. فرزند شما در فضای اعتماد و اطمینان می‌کوشد بیشتر مراقب خود باشد تا به اعتماد شما خیانت نکند. البته شما از کنترل و مراقبت نامحسوس غافل نشوید تا در صورت بروز انحراف، با شیوه‌های درست و مناسب، او را به مسیر اصلی و درست بازگردانید.
اگر از جوانتان خطایی سر زد، او را سرزنش نکنید؛ زیرا این کار، آتش لجاجت و دشمنی را شعله‌ور می‌سازد؛ چنان که حضرت علی (علیه السلام) فرموده است: «زیاده‌روی در سرزنش، آتش لجاجت و سرکشی را شعله‌ور می‌کند». (33) همچنین در جایی دیگر فرموده است: «هنگامی که جوانی را سرزنش می‌کنید، جایی برای گناه و لغزش او باقی بگذارید که سرزنش شما موجب سرکشی او نشود». (34)
او را برای ازدواج و تشکیل خانواده آماده کنید.
در گزینش محیط زندگی، کار، تحصیل، ورزش و ... دقت لازم را داشته باشید؛ زیرا دوستان و همسالان، تأثیر بسزایی در باورها و رفتارهای جوانان دارند.

نمایش پی نوشت ها:
1. راس دی. پارک، مهر پدری از دیدگاه روان‌شناسی، ترجمه زهرا زمردیان، ص 32.
2. ویلیام سیرز، نقش پدر در مراقبت و تربیت کودک، ترجمه‌ی شرف‌الدین شرفی، ص 9.
3. همان، ص 14.
4. راس دی. پارک، مهر پدری از دیدگاه روان‌شناسی، ترجمه‌ی زهرا زمردیان، ص 37.
5. حسن بن علی بن حسین بن شعبة حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه‌ی محمد باقر کمره‌ای، ص 14.
6. میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج15، ص 138.
7. همان، ص 139.
8. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج10، ص 720.
9. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج5، ص 142.
10. محمد بن حسن طوسی، التهذیب، ج7، ص 447.
11. محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج15، ص 144.
12. همان.
13. سید روح‌الله موسوی خمینی، تحریرالوسیله، ج2، ص 448.
14. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج6، ص 25.
15. همان، ص 37.
16. سوسن سیف و همکاران، روان‌شناسی رشد، ص 111.
17. محمد مجد، و مجید موحدخواه، انسان در مسیر زندگی، ص 53.
18. همان، ص 117.
19. همان، ص 151.
20. سوسن سیف و همکاران، روان‌شناسی رشد، ص 112.
21. همان، ص 113.
22. همان.
23. ر. ک: دل فونتنل کلیدهای رفتار با نوجوان، ترجمه‌ی مسعودحاجی‌‌زاده و اکرم قیطاسی.
24. عبدالواحد آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 372.
25. سوسن سیف و همکاران، روان‌شناسی رشد، ص 115.
26. دونالد ای. گریدانوس، مراقبت از نوجوانان، ترجمه‌ی پوریا صرامی‌فروشانی و بزرگمهر مطهری، ص 39.
27. عبدالحمید بن هبة‌الله بن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج20، ص 267.
28. سوسن سیف و همکاران، روان‌شناسی رشد، ص 117.
29. شرح غرر و دررآمدی، ج1، ص 394.
30. همان، ص 297.
31. عبدالواحد آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 792.
32. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج2، ص 65؛ به نقل از: سید احمد احمدی، روان‌شناسی نوجوانان و جوانان، ص 240.
33. حسن بن علی بن حسین بن شعبة حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه‌ی محمدباقر کمره‌ای، ص 84.
34. عبدالحمید بن هبةالله بن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج20، ص 819.

منبع مقاله :
آینه‌چی، عباس، (1393)، همه صفحه پر از بابا، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول.