قبرستان مصلی

از مصلاّ خوش وزد بوی بهشت *** یارب از گردون که در آن پای هشت
«شفیق»

قسمت غربی تخت فولاد جایگاه برجسته‌ای در تاریخ اصفهان دارد. قبل از توضیح قبرستان مصلّی مقدمه‌ای کوتاه راجع به تاریخچه مصلی ضروری به نظر می‌رسد.
بنای مصلّی علاوه بر اقامه‌ی نمازهای جماعت، جمعه و عید از کاربردهای سیاسی و اجتماعی نیز بی‌بهره نبوده است. مسجدی از دوره صفوی در این مکان وجود داشت که به مرور زمان از بین رفت و لیکن در دوره‌ی قاجاریه مسجد دیگر بر آن احداث گردید که کتیبه‌های مسجد آن از دوره‌ی قاجاریه هنوز موجود است. چنانکه تصمیمات سیاسی مانند ابلاغ دستورات حکومتی و آگاه نمودن مردم از وقایع سیاسی و اجتماعی در این مکان صورت می‌گرفته و مهمتر آن که مکانی برای اجتماعات مذهبی و اجرای فریضه‌های دینی بوده است. بنای مصلاّی تخت فولاد متعلّق به دوره‌ی صفوی است. قبل از صفویه نیز در آن آثار وی وجود داشته است. پیش از این تاریخ در سایر قسمت‌های شهر مانند طوقچی، مصلّی وجود داشته است ولی با ایجاد مصلّی تخت فولاد و گسترش شهر به سوی جنوب کم کم اهمیت سایر مصلّی‌های شهر اصفهان کمرنگ می‌شود. در عهد صفوی در این مکان نماز عید قربان و عید فطر اقامه می‌گردید و تا دوره‌ی معاصر نیز علمای بزرگ اصفهان نماز عید فطر را در این مکان برگزار می‌نمودند. (1)
مسجدی از دوره صفوی در این مکان وجود داشت که به مرور زمان از بین رفت و لیکن در دوره‌ی قاجاریه مسجد دیگر بر آن احداث گردید که کتیبه‌های مسجد آن از دوره‌ی قاجاریه هنوز موجود است.
محدوده‌ی مصلی از شرق به تکیه‌ی آقا حسین خوانساری و تکیه‌ی شیخ محمّد تقی رازی، از جنوب به تکیه‌ی صاحب روضات، محدود می‌شود. در سمت شمال مصلّی قبرستانی قرار دارد که می‌توان آن را به سه بخش تقسیم نمود:

الف) قبرستان پشت مصلّی:

گورستان پشت مصلّی در ضلع شمالی آن از قرن یازدهم تا این اواخر محل دفن اموات بوده است. از وجود مشخصه این قبرستان وجود شیر سنگی موجود در تخت فولاد است.

بزرگان مدفون در قبرستان پشت مصلی

1- میرزا محمدباقر نقاش باشی سمیرمی:

متوفّی 1351 ق. متخلّص به «صدقی» هنرمند نقّاش، ادیب، شاعر. (2) از ویژگی‌های کار وی تجسّم بخشیدن به نگاه زنده و توجّه به پوشش آنان است. ترسیم افق در هنگام غروب آفتاب نیز از دیگر هنرنمایی‌های وی می‌باشد. (3)

2- حاج میرزا حسین مدّرس کهنگی:

فرزند سیدمحمدابراهیم طباطبایی، متوفّی 1376ق. عالم فقیه وارسته. از محضر علمایی چون میرزا ابوالمعالی کلباسی، آقا محمد هاشم چهار سوقی، آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی کسب علم نمود و به درجه‌ی اجتهاد رسید. در ملکات نفسانی و فضایل اخلاقی کم‌نظیر بود. صاحب آثار علمی از جمله: الف) تقریرات فقهی ب) هدایة‌الوری و آثار دیگر است. (4)

3- عباس مجنون سیچانی:

متوفّی 1367 ق. ادیب شاعر که قسمتی از اشعارش تحت عنوان «نامه مجنون» به چاپ رسیده. (5) ماده تاریخ فوتش این است:

بیفزود آه گفتا لمعه تاریخ *** دل مجنون ما شوریده‌تر بود

4- میرزا محمود تبریزچی:

فرزند عبدالوهاب. متوفّی 1382ق. متخلّص به «محمود» از سخن سرایان و شعرای قرن چهاردهم اصفهان که قسمتی از اشعارش تحت عنوان «گنج سعادت» به چاپ رسیده است. (6) از اشعار اوست:

دست آن مولا نبی بگرفت در خم غدیر *** شد وصیّ حضرت خاتم به حکم کردگار
هل اتی آمد بشأن او به قرآن مجید *** از وجود اوست بالله گردش لیل و نهار... (7)

ملا گداعلی قاری:

فرزند ابوالفتح. متوفّی 1134 ق. از علمای اصفهان در دوره‌ی صفوی که کتابی تحت عنوان «لؤلؤ القرآن» نگاشته بود. (8)

6- سیدرحیم آوازه‌خوان:

فرزند سید عباس، متوفی 1342 ق. به اتفاق همه ارباب هنر خاتم موسیقی‌‌دانان قدیم ایران بود. در مناسب‌خوانی دارای ذوق و سلیقه کم نظیر بود. وی را آخرین خواننده‌ای می‌دانند که به تمام رموز موسیقی قدیم تسلّط داشت. خوانندگانی چون تاج اصفهانی، ادیب و طاهرزاده همه پیرو مکتب سید رحیم هستند. (9)

ب) قبور سادات بهشتی

در پای دیوار شمالی مسجد مصلی، قبرستان بزرگی است که قسمتی از آن متعلق به سادات بهشتی از سادات حسینی اصفهان است که به زهد و علم و تقوی معروف بوده‌اند، و از قرن دهم هجری در اصفهان می‌زیسته و پس از وفات در این مکان دفن شده‌اند.
نخستین فرد مشهور این سلسله که به جهت وجود این عالم به این خاندان لقب «بهشتی» داده‌اند میر محمدرضا بهشتی بود. گویند در زمان حمله‌ی افاغنه به اصفهان می‌زیسته است و از آنجا که افاغنه به وی تعرّضی نکردند و خانه‌اش پناه مستمندان گردید. به او لقب «بهشتی» دادند. بیشتر قبور خاندان بهشتی در این تکیه از بین رفته است و آثاری از آنها وجود ندارد.

موقعیت جغرافیایی تکیه

این تکیه از جنوب به مصلی و از سایر جهات به قبرستان شمال مسجد مصلی منتهی می‌شود.

بزرگان مدفون در این تکیه

1- آقا میر محمدرضا بهشتی:

فرزند میر محمدهادی حسینی، متوفّی 1195 ق. عالم فاضل و جامع علوم معقول و منقول. وی در دوره‌ی تاریخی افشاریه و زندیه زندگی می‌کرده و از شاگردان ملااسماعیل خواجویی بوده است. در اصفهان از لحاظ علم و عبادت و زهد مورد قبول علما و مردم بود و اولین شخص از این خاندان جلیل‌القدر که لقب «بهشتی» گرفت. (10) بعد از وفات وی اطاق کوچکی بر مزارش بنا نمود که به تدریج تخریب شد و آثاری از آن باقی نمانده است. در فوت او سروده شد:

نیابی چه او شخص کامل بزهد *** نجویی چه او مرد در دین تمام (11)

2- آقا میر محمدرضا بهشتی:

فرزند میر عبدالباقی. متوفی 1256 ق. عالم فاضل و پرهیزگار. از علمای برجسته خاندان بهشتی.
3- میر محمدصادق بهشتی:
فرزند میر عبدالباقی بن میر محمدرضا حسینی. متوفّی 1308 ق. عالم فاضل، فقیه زاهد و ملقّب به «سلمان الزّمان» از علمای برجسته‌ی این خاندان بود.
4- سیدمحمد ابراهیم بهشتی:
فرزند میر اسدالله حسینی. متوفّی 1310 ق. عالم فقیه زاهد، ماده تاریخ فوتش این است: «فردوس بدان مقام ابراهیمت».
5- سیداسدالله بهشتی:
فرزند سیدابراهیم. متوفّی 1310 ق. عالم فاضل.
6- آقا سیدمحمد هاشم بهشتی:
فرزند میر محمدصادق. متوفّی 1353 ق. عالم فاضل و داماد میرزا مسیح چهار سوقی.
7- آقا سید فضل‌الله بهشتی:
فرزند آقا سیدهاشم متوفّی 1382 ق. عالم با تقوا و فاضل خاندان بهشتی. داماد حاج میر محمد صادق مدرس خاتون آبادی و پدر شهید مظلوم دکتر سید محمد بهشتی بود.
8- آقا سید طه بهشتی‌نژاد:
فرزند آقا سیدمحمدباقر. متوفّی 1403 واعظ، ادیب شاعر. او صاحب تألیفات متعدد از جمله: الف) علائم المتّقین در 3 جلد ب) «تحفة‌الاحباب» در شرح حال خاندان بهشتی ج) دیوان اشعار بوده است. (12)
9- دکتر عبدالباقی نوّاب:
فرزند میرزا رضا. متوفّی 1403 ق. طبیب ماهر و محبوب اصفهان شاعر و ادیب خوشنویس. آشنا به علم انساب. وی از دانشمندان معاصر اصفهان بود و مدتی ریاست دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه اصفهان را به عهده داشت. و در دانشکده‌ی پزشکی نیز تدریس می‌کرد و فردی بسیار نیکوکار بود.
10- سیدمصطفی بهشتی‌نژاد:
فرزند سید محمد متوفی 1379ق. عالم فاضل پرهیزگار که در زهد و تقوی بسیار برجسته بود.
قبور خاندان امامی

از هنر تن جامه هر کس دوخته *** شمع آن فانوس گشته سوخته
«شفیق»

در قسمتی از قبرستان بزرگ مصلی قبور چند نفر از خاندان امامی که از هنرمندان برجسته اصفهان محسوب می‌شدند وجود دارد. نسب این خاندان به امامزاده درب امام (واقع در خیابان عبدالرزاق) می‌رسد که قبورشان بدون هیچ آثار و بنایی در ضلع شمالی قبرستان مصلّی قرار گرفته است. مشهورترین فرد این خاندان مرحوم حاج میرزا آقا امامی هنرمند بزرگ و استاد کم‌نظیر نقّاشی مینیاتور و هنرِ سوخت است.
موقعیّت جغرافیایی قبور این خاندان
آرامگاه این خاندان به فاصله‌ی کمی با قبور خاندان بهشتی قرار گرفته است. از راه خیابان آیت‌الله خوانساری می‌توان وارد محدوده قبور این خاندان شد.
بزرگان مدفون از خاندان امامی
1-میرزا محمدمهدی امامی:
فرزند میرزا زین‌العابدین حسینی امامی متوفّی بین سال 1250- 1300ق. مشهور به «میرزاجان» خوشنویس و نقّاش، تذهیب کار برجسته. (13)

2- سید محمدحسین امامی:
فرزند میرزاجان، متوفّی 1321 ق. از اساتید هنرمند و خوش ذوق نقاشی. وی در قلمدان‌های گل و بوتّه آثار نفیسی را به وجود آورده است. (14)
3- حاج میرزا آقا امامی:
حاج میرزا مهدی معروف به حاج میرزا آقا امامی. فرزند سید محمدحسین حسینی، متوفّی 1375 ق. ویژگی ممتاز وی در عرصه هنر احیاء هنر از یاد رفته عصر صفوی یعنی ساخت جلد سوخت است. در هنرهایی همچون تذهیب، نقشه فرش، گل و مرغ، نقّاشی قلمدان نیز استاد بود. و از هنرمندان مینیاتوریست معاصر ایران بود. وی شاگردان برجسته‌ای چون حسین بهزاد، محمود فرشچیان را تربیت نمود. از این هنرمند آثار ارزنده و تابلوهای نفیسی به جای مانده است. (15)

نمایش پی نوشت ها:
1. همایی: تاریخ اصفهان (جلد ابنیه و عمارات)، صص 414- 420.
2. نصرالهی، غلامرضا: جزوه تخت فولاد سرزمین جاویدان، بخش قبرستان پشت مصلی.
3. ادیب برومند، عبدالعلی: دو هنرمند نقاش و...، مجله میراث جاویدان، سال پنجم، شماره 3 و 4، ص 231.
4. در کتاب مجموعه‌ آثار حکیم صهبا (آقا محمدرضا قمشه‌ای) نوشته خلیل بهرامی، صفحه 110 حکایتی از ملاقات این عالم با استادش جهانگیرخان قشقایی در عالم خواب پس از فوت حکیم جهانگیرخان نقل شده است.
5. مهدوی: تذکره شعرای اصفهان، صص 413 و 414؛ و نصرالهی: همان مأخذ.
6. مهدوی: سیری در تخت فولاد، ص 128؛ و نصرالهی: همان مأخذ.
7. مهدوی: تذکرة شعرای اصفهان، ص 427.
8. مهدوی، سید مصلح‌الدین: دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص 467؛ و نصرالهی: همان مأخذ.
9. همایی: تاریخ اصفهان (مجلد هنر و هنرمندان)، ص 250.
10. در کتاب تحفة‌الاحباب اثر طه بهشتی چهار علت در اینکه به این خاندان برجسته لقب «بهشتی» داده‌اند، ذکر شده است.
11. متن کامل اشعار در تحفة‌الاحباب، ص 39.
12. مهدوی: سیری در تخت فولاد، صص 135 - 137. شرح حال خاندان بهشتی در کتاب تحفة‌الاحباب نوشته طه بهشتی.
13. نصرالهی، غلامرضا: جزوه تخت فولاد سرزمین جاویدان، مشاهیر تکیه خاندان امامی.
14. نصرالهی: همان مأخذ.
15. جهت اطلاع بیشتر ر. ک: همایی، جلال‌الدین: تاریخ اصفهان (مجلد هنر و هنرمندان)، صص 325- 320؛ مهدوی: سیری در تخت فولاد، ص 229؛ و نصرالهی: همان مأخذ.

منبع مقاله :
عقیلی، سیداحمد، (1391)، تخت فولاد اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی، تفریحی شهرداری اصفهان، چاپ ششم.