چگونه دم‌نوش آماده کنیم؟

آشنایی با دم‌نوش

مفهوم دم‌نوش

دم‌نوش نوعی نوشیدنی است که در آن جزیی از گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوست میوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی که قابل حل در آب هستند، به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می‌گیرد. دم کردن یا گرفتن عصاره به وسیله‌ی آب، متداول‌ترین و قدیمی‌ترین روش به کار بردن داروهای گیاهی است. طرز تهیه به این صورت است که ابتدا روی گیاه - که به طرز صحیحی خرد شده است آب جوش می‌ریزند، سپس آن را به مدت 3 الی 5 دقیقه در یک ظرف در بسته‌ی شیشه‌ای یا چینی می‌گذارند و گاهی آن را به هم می‌زنند و سپس مایع را از کاغذ صافی یا آلکِ با شبکه‌ی ریز عبور می‌دهند. در ایران در سال‌های اخیر دم‌نوش‌های گیاهی و میوه‌ای مورد استقبال و مصرف برخی خانوارها قرار گرفته است. این استقبال دلایل مختلفی دارد. برخی برای نفخ درمانی ازاین دم‌نوش‌ها استفاده می‌کنند. تعدادی برای تنوع بخشیدن به نوشیدنی روزانه، آن را مصرف می‌کنند و بعضی هم به خاطر اینکه دم‌نوش را یک نوشیدنی شیک می‌دانند، برای پذیرایی از آن استفاده می‌کنند. در تهیه‌ی دم‌نوش، گیاه را کمی کوبیده و در آبِ جوشیده شده - در حالی که درِ ظرف بسته است- به مدت چند دقیقه روی بخار ملایم قرار می‌دهند و بعد صاف می‌کنند. نوشیدنیِ حاصل از گل گاوزبان، گل ختمی، بِه لیمو، سنبل‌الطّیب نوعی دم‌نوش گیاهی است. در مقابل اگر گیاه را مستقیم با آب سرد یا گرم بجوشانند، جوشاندهای به دست می‌آید که خاصیت و اثر آن قوی‌تر از دم‌نوش است؛ چرا که حین جوشاندن مواد بیشتری از گیاه خارج می‌شود. در دم‌نوش‌های ترکیبی معمولاً چند گیاه جهت رسیدن به یک منظور و هدف با هم ترکیب می‌شوند؛ برای مثال گروهی از دم‌نوش‌های ترکیبی، انرژی‌زا هستند و بعضی دیگر کم کننده‌ی فشار خون و گروهی دیگر آرام‌بخش هستند که بر خلاف دم‌نوش‌های انرژی‌زا - که ضربان قلب و انرژی را افزایش می‌دهند - به آرامش و تنش‌زدایی از بدن کمک می‌کنند.

تفاوت دم‌نوش با چای

چای نوعی نوشیدنی است که از برگ گیاهی به نام کاملیا سیننسیس تهیه می‌شود؛ مانند چای سیاه با چای سبز. اما دم‌نوش یا چای گیاهی از برگ، گل، پوست درخت (مانند دارچین)، میوه، ریشه و یا دانه‌ی گیاهان بخصوصی به غیر از کاملیا سیننسیس تهیه می‌شود.

تفاوت دم‌نوش با جوشانده

در تهیه‌ی دم‌نوش، گیاه را کمی کوبیده و در آبِ جوشیده شده - در حالی که درِ ظرف بسته است- به مدت چند دقیقه روی بخار ملایم قرار می‌دهند و بعد صاف می‌کنند. نوشیدنیِ حاصل از گل گاوزبان، گل ختمی، بِه لیمو، سنبل‌الطّیب نوعی دم‌نوش گیاهی است. در مقابل اگر گیاه را مستقیم با آب سرد یا گرم بجوشانند، جوشاندهای به دست می‌آید که خاصیت و اثر آن قوی‌تر از دم‌نوش است؛ چرا که حین جوشاندن مواد بیشتری از گیاه خارج می‌شود. توجه داشته باشید که بسیاری از گیاهان باید به صورت دم کرده استفاده شوند و اگر بر اثر ناآگاهی یا غفلت جوشانده شوند، خاصیت آنها تغییر می‌کند و گاهی موادی از گیاه آزاد می‌شود که دارای عوارض ناگواری خواهد بود.

تفاوت دم‌نوش با عرقیات گیاهی

عرقیات گیاهی، از تقطیر اسانس ریشه، پوست یا گلبرگ گیاهان طبی در آب حاصل می‌شود، نظیر گلاب و عرق نعنا.

اجزای گیاهی مورد استفاده در تهیه دم‌نوش‌ها

معمولاً از اجزای مختلف گیاهان در تهیه دم‌نوش‌ها استفاده می‌شود. جدول زیر اجزای مفید برخی از گیاهان را در تهیه‌ی دم‌نوش نشان می‌دهد:  

رنگ دم‌نوش‌ها

دم‌نوش هر گیاه یا میوه‌ای رنگ مخصوص به خود را دارد. باید توجه داشت که در برخی موارد کشیدن خط تفکیکی بین رنگ‌های زرد و نارنجی و یا قهوه‌ای کم رنگ مشکل است و با گذشت زمان رنگ دم‌نوش تغییر کرده و پر رنگ‌تر خواهد شد. رنگ دم‌نوش را می‌توان به رنگ‌های زیر تفکیک کرد:  

قواعد مصرف

تاریخچه‌ی دم‌نوش را نمی‌توان از تاریخچه‌ی گیاهان دارویی جدا کرد. مصرف بیش ازحد گیاهان دارویی موجب بروز عوارضی در بدن می‌شود و این تصور که گیاهان دارویی بدون عوارض است، تصور غلطی است. اگر چه گیاهان دارویی منشاء طبیعی دارند و در مقایسه با داروهای شیمیایی عوارض کم‌تری ایجاد می‌کنند، اما مصرف بی‌رویه یا غیر علمی برخی از این گیاهان می‌تواند موجب عوارض ناخواسته وحتی مسمومیت‌های شدیدگردد؛ بنابراین مصرف دم‌نوش‌ها نیز همانند داروهای شیمیایی باید با آگاهی و پس از اطلاع از سازوکار عمل آنها باشد. به ویژه در مورد کودکان، سالمندان و زنان باردار مصرف این گیاهان باید با احتیاط بیشتری همراه باشد. برای نمونه مصرف گل گاوزبان ایرانی به تنهایی در افرادی که فشار خود بالا دارند، می‌تواند به شدت مخاطره‌انگیز باشد.
از این رو در کشورهای پیشرفته نظارت دقیقی بر تولید و توزیع این گیاهان صورت می‌گیرد. برای مثال سازمان غذا و داروی آمریکا (معروف به اف دی ای FDA) همان شروط مربوط به داروهای شیمایی را برای گیاهان دارویی نیز در نظر می‌گیرد. در زیر به برخی از این اصول در مورد تهیه، نگهداری و مصرف این گیاهان اشاره شده است.
* بسیاری از گیاهان دارویی ممکن است به میکروب‌ها، سموم کشاورزی، مواد ضد عفونی کننده‌ی گازی (مثل فسفین) و فلزهای سمی (مثل سرب، جیوه و آرسنیک) آلوده باشند. بهتر است این گیاهان را در جای سرد، خشک و دور از دسترس بچه‌ها حفظ نمود. ظروف پلاستیکی برای نگهداری گیاهان بودار مناسب نیستند. این ظروف می‌توانند اسانس فرار این گیاهان را جذب نمایند. همچنین، نباید ازگیاهانی استفاده شوند که برای سال‌ها نگهداری شده‌اند.
* بهتر است افراد خود به جمع‌آوری گیاهان دارویی مبادرت نکنند، مگر این که قادر باشند گیاه سمی را از غیر سمی تشخیص دهند. معمولاً به گیاهان دارویی کشت داده شده بیشتر می‌توان اعتماد نمود.
* گیاهان دارویی را نباید برای مدت طولانی استفاده کرد.
* پیش از مصرف هر نوع گیاه دارویی باید دستور دقیق مصرف و عوارض جانبی آن روشن باشد. این گیاهان نیز همانند سایر داروها نباید بیش از مقدار مجاز مصرف شوند. سمی بودن یک داروی گیاهی بسته به قسمت مورد استفاده‌ی گیاه و طرز تهیه‌ی آن فرق می‌کند.
* مصرف همزمان داروهای شیمیایی باگیاهی خاص ممکن است موجب بروز تداخل دارویی گردد؛ بنابراین باید پزشک را از مصرف این گیاهان مطلع شود.
* گیاهان دارویی باید از منابع معتبر و مطمئن تهیه شوند. فروشندگان گیاهان دارویی باید اطلاعات و شناخت کافی در زمینه‌ی خواص داروهای گیاهی داشته باشند. بهتر است داروهای گیاهی از مراکزی تهیه شوند که دارای مجوز یا عضو اتحادیه باشند.

استفاده در زمان شیردهی و بارداری

مادران باردار یا شیرده تنها پس از مشاوره با پزشک، مجاز به مصرف دم‌نوش هستند.در هنگام بارداری، بسیاری از گیاهان مورد استفاده در دم‌نوش می‌تواند مضرف باشد.حتی ممکن است در اوایل حاملگی، احتمال سقط و یا وزن کم نوزاد هنگام تولد را افزایش دهد. برخی از این دم‌نوش‌های مضر عبارتند از: یونجه، توت مار، افدرا، چای ترش، کاوا، علف لیمو، ریشه شیرین بیان، مریم گلی، برگ گزنه، گل ساعتی، بابونه رومی، رزماری، ساسافراس، نخلک ارهای و بومادران معمولی؛ همچنین نوشیدن چای زعفران، چای دارچین،چای جوز هندی، چای زردچوبه، سنبل خطایی، پنجه گربه، مامیران بزرگ، پای خر،هماور، سنای اسکندریه، دکمه طلایی، پنج انگشت، چریش، گل شاه‌پسند، چای زرشک، بابونه گاوی، بابونه آلمانی، شنبلیله، چای پونه، درمنه، مرحجازی، انجدان رومی، افسنتین، تمشک قرمز (برگ تمشک قرمز فقط در چند ماه اول ممنوع است. در ماه‌های آخر به سهولت زایمان کمک می‌کند) و چای یاسمین در هنگام حاملگی مجاز نیست.
جهت ازدیاد شیر مادر بعد از زایمان، رازیانه (معروف‌ترین داروی طبیعی، به منظور افزایش شیر مادر به شمار می‌رود)، زیره، قاصدک، برگ تمشک قرمز، خار مریم، شنبلیه، شوید وبادیان رومی (البته با مشورت با پزشک) توصیه می‌شود.

عوارض مصرف بی‌رویه

مصرف داروهای گیاهی به اعتقاد پزشکان، عوارض نهفته‌ای دارد که برای مردم مشخص نیست وبه همین دلیل،مصرف کنندگان فکر می‌کنند که مصرف این داروها روند بهبودی را سریع‌تر می‌کند. در همین حال برخی از بیماران نیز بامصرف داروهای گیاهی در دوران بیماری، درمان اصلی را به تعویق می‌اندازند. برخی گیاهان دارویی بسیار قوی یا سمی هستند و می‌توانند باعث از کار افتادگی کبد وحتی مرگ مصرف کننده شوند. برای نمونه تداخل دارویی برخی از گیاهان دارویی با داروهای شیمیایی ممکن است باعث افزایش خونریزی شود.
داروهای ضد انعقاد از قبیل: آسپرین و یا وارفارین، از تشکیل لخته خون در داخل عروق جلوگیری می‌کند و بیماری‌های قلبی وسکته را کاهش می‌دهد. هنگامی که این داروها با گیاهان دارویی و مکمل‌ها ترکیب شوند، میتوانند اثر ضدانعقادی را تشدید کرده و باعث افزایش خونریزی شوند. برخی از دم‌نوش‌ها که با آسپرین و وارفارین تداخل ایجاد می‌کنند، عبارتند از: آلوئه‌ورا، بابونه، مریم گلی، گل می‌نا، سیر، زنجبیل، جینکو، جینسینگ و نخلک اره‌ای. بنابراین هنگام استفاده از آسپرین و وارفارین و دیگر ضد انعقادها لازم است با پزشک در مورد مصرف دم‌نوش مشورت شود.  

طرز تهیه‌ی دم‌نوش

طرز تهیه دم‌نوش به این صورت است که ابتدا روی گیاه - که به طرز صحیحی خرد شده - آب جوش می‌ریزند، سپس آن را به مدت 3 تا 5 دقیقه (در صورت استفاده از برگ و یا گل) در یک ظرف در بسته‌ی شیشه‌ای یا چینی می‌گذارند و گاهی آن را هم می‌زنند؛ سپس مایع را از کاغذ صافی یا الک با شبکه‌ی ریز عبور می‌دهند. در صورتی که از قسمت‌های سفت گیاه مانند ریشه و یا میوه برای دم‌نوش استفاده شود، توصیه می‌شود که پس از خرد شدنِ ریشه یا میوه، حدود 7 دقیقه در درون ظرف سر بسته باقی بماند.
دم‌نوش را می‌توان به صورت چای گیاهی کیسه‌ای، گیاه یا میوه خشک شده، گیاه تازه و یا چای سرد (با یخ) درست کرد. طرز تهیه دم‌نوش‌ چای سرد مانند نوع بدون یخ دم‌نوش است. با این تفاوت که مقدار آبجوشی که بر روی گیاه ریخته می‌شود یک سوم تا یک چهارم میزان بدون یخ است و محلول غلیظ‌تر است. بعد از ریختن آب جوش، محلول چند بار به هم زده شده و در ظرفی دردار مدتی به حال خود رها گذاشته می‌شود. هنگامی که مایع حرارت خود را از دست داد مایع از داخل ظرف در بسته به درون یک لیوان حاوی یخ ریخته می‌شود. در صورت استفاده از گیاه تازه، چای زیباتر به نظر می‌آید، اما از نظر داشتن خواص دارویی، گیاه خشک شده به مراتب خواص بیشتری نسبت به گیاه تازه دارد.

وسایل و ظروف مورد نیاز برای تهیه‌ی دم‌نوش

وسایلی که استفاده از آن برای تهیه‌ی دم‌نوش معمول است، عبارتند از:

قوری برای دم‌نوش:

قوری‌های شیشه‌ای محبوبیت بیشتری دارند، زیرا تغییرات رنگ و شکل گل و برگ در داخل آب قابل رؤیت هستند. لوله‌ی بهتر است گشاد باشد تا مواد مورد استفاده در دم‌نوش را به راحتی بتوانند خارج شوند.

قاشق اندازه‌گیری:

برای اندازه‌گیری گیاهان خشک استفاده می‌شود.

چای صاف‌کن:

بهتر است برای گرفتن تفاله‌های ریزِ انواعی از چای (مانند بابونه‌ آلمانی)، از چای صاف کن با سوراخ‌های بسیار ریز استفاده شود.

دم کن قوری:

برای جلوگیری از کاهش دمای دم‌نوش داخل قوری به کار برده می‌شود.

فنجان:

نوعی از فنجان چای که شیشه‌ای و بدون رنگ باشد، جهت نوشیدن دم‌نوش بیشتر محبوبیت دارد.

هاون کوچک و دسته‌ی هاون:

جهت خرد کردن گیاهان دارویی و ادویه‌هایی که به کار برده می‌شود.

چراغک یا ورمر شمعی:

وسیله خوبی‌ست که می‌تواند چای را گرم نگه دارد. همچنین چراغک از نظر زیبایی هم محبوبیت دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1. رنگ آبی دم‌نوش فقط مدتی دوام دارد و اگر زمان زیادی از افزودن آب جوش بگذرد، چای گیاهی یا دم‌نوش تغییر رنگ خواهد داد.

منبع مقاله :
عباسی، زهرا، (1396)، کافی‌شاپ در خانه، قم: فاتح خیبر، چاپ اول.