حکمت یعنی چه؟

فیلسوفان برای «حکمت» تعاریف متعددی به دست داده‌اند. ملاصدرا نیز به فیلسوفان استناد کرده و در جایگاه‌های متعددی به فراخور بحث فلسفی، برخی از آن تعاریف را تبیین کرده است. (1) مهم‌ترین تعریف حکمت که همه مسائل حکمت براساس آن تبیین و بررسی می‌شود، همان تعریف «شناخت حقایق اشیا»ست. (2) با توجه به این تعریف، ملاصدرا حکمت را امری وجودی می‌داند و می‌گوید: حکمت، همه‌ی مراتب هستی، از جهان خارج گرفته تا جهان ذهن و اعتباریات را دربر می‌گیرد. (3) در نظر ملاصدرا علم به حقایق اشیا همان گونه که در ذاتِ خود هستند، دغدغه‌ی اصلی فلسفه و فیلسوف است؛ اما این امر مهم تنها برای اهل کشف و شهود (4) و نفوس قدسی (5) به طور کامل حاصل می‌شود؛ بنابراین فیلسوف برای دستیابی به حکمت باید مسیر کشف و شهود و طریق نفس قدسی را در پیش گیرد. در این نوشتار به این جنبه از مسئله خواهیم پرداخت.
فلسفه به لحاظ علم‌شناختی دارای غایت نیست و از جنبه‌های دیگری، مثل مقایسه‌ی مسائل آن با یکدیگر، بررسی مصادیق آن یا با توجه به تعریف آن براساس معرفت الله، معرفت النفس و کمال نفس، غایاتِ مصداقی و هستی‌شناختی پدید می‌آیند. در واقع همه‌ی تعاریف حکمت به این تعریف برمی‌گردند. اگرچه اهمیت تعریف آن به معرفت نفس (6) به دلیل اهمیت مسائل نفس‌شناختی است، ریشه در همین تعریف دارد؛ زیرا شناخت نفس مقدمه‌ی شناخت سایر حقایق تلقی شده است، به ویژه اینکه به کمال رساندن نفس انسانی به سبب شناخت حقایق موجودات مورد نظر باشد. (7) این تعریف دو نکته‌ی حایز اهمیت دارد:
اول، براساس خودِ تعریف، استکمال نفس، غایتِ حکمت است، نه خود حکمت؛ بنابراین تعریف حکمت به «معرفة حقائق الاشیاء» تعریفی جامع و مانع به شمار می‌آید.
دوم، هر دو شاخه‌ی حکمت (نظری و عملی) اسباب این استکمال هستند؛ بدین معنا که هم حکمت نظری و هم حکمت عملی در کمال نفس نقش اساسی و محوری دارند و چون حکمت عملی بر حکمت نظری مبتنی است، در اینجا دقیقاً تأثیر حکمت در تزکیه‌ی نفس و کمال آن روشن می‌شود.
به هر روی ملاصدرا تأکید فراوانی بر معرفت نفس دارد و در نظر او کلید معرفتِ حقایق موجودات است؛ (8) زیرا یکی از دو رکن اساسی ساختار حکمت است؛ (9) اما نباید پنداشت این مطلب را ملاصدرا به عنوان تعریفی برای حکمت ارائه کرده، بلکه وی درصدد بیان مصداق معرفت حقایق اشیاست و محور علم‌یابی به حقیقت همه‌ی اشیا، معرفت الله و معرفت النفس است. (10) با توجه به مبانی مبانی ملاصدرا، (11) روشن است توصیف حکمت به «معرفة الانسان نفسه» جامع‌تر و کامل‌تر از هر توصیف دیگری است؛ البته او تعاریف دیگری نیز برای حکمت بیان کرده که مهم‌ترین آنها تعریف مزبور است. (12) این تعاریف دغدغه‌ی اصلی ملاصدرا درباره‌ی جایگاه کمال و تهذیب نفس در تحقق حکمت را بیان می‌کنند. با توجه به محتوای این تعاریف، روشن است لحاظ جنبه‌های اخلاقی و نفس‌شناسی برای ارائه‌ی پارادایم «حکمت متعالیه» برای ملاصدرا دارای اهمیت بوده و روند شکل‌گیری حکمت به مسائل اخلاقی وابسته است.  

غایت حکمت

فلسفه به لحاظ علم‌شناختی دارای غایت نیست و از جنبه‌های دیگری، مثل مقایسه‌ی مسائل آن با یکدیگر، بررسی مصادیق آن یا با توجه به تعریف آن براساس معرفت الله، معرفت النفس و کمال نفس، غایاتِ مصداقی و هستی‌شناختی پدید می‌آیند. (13) برخی از این غایات عبارت‌اند از: لذت معنوی، (14) نیل به مقام خلافت اللهی، (15) مقام «کن»، (16) تشبه بالله، (17) معرفت حقایق اشیا، (18) معرفت حق تعالی (19) و تکمیل نفس. (20)

نمایش پی نوشت ها:
1. ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ج 3، ص 514؛ همو، مفاتیح الغیب، ص 137. برای تفصیل این تعاریف، ر.ک: رحیم قربانی، «حکمت و فلسفه: بازشناسی تعریف براساس فلسفه ملاصدرا»، ص 227.
2. ملاصدرا، الاسفار الأربعة، ج 7، ص 147.
3. همان، ج 1، ص 338.
4. همان، ج 9، ص 53.
5. همان، ج 3، ص 387.
6. حسن حسن‌زاده آملی، تعلیقات شرح المنظومة، ج 1، ص 36.
7. ابن سینا، البرهان من کتاب الشفاء، ص 260؛ حسن حسن‌زاده آملی، تعلیقات شرح المنظومة، ج 1، ص 36؛ ملاصدرا، الاسفار الأربعة، ج 1، ص 20؛ همو، شرح اصول الکافی، ج 1، ص 358.
8. ملاصدرا، اسرار الآیات، ص 174؛ همو، الاسفار الأربعة، ج 7، ص 255.
9. رکن دیگر نیز شناخت هستی حق تعالی است (ر.ک: ملاصدرا، المظاهر الالهیة، ص 57).
10. ر.ک: همو، الاسر الآیات، ص 131.
11. ر.ک: همو، الاسفار الأربعة، ج 8، ص 224؛ همو، شرح الهدایة الأثیریة، ص 7.
12. برای بررسی همه‌ی تعاریف ملاصدرا از «حکمت»، ر.ک: رحیم قربانی، «حکمت و فلسفه: بازشناسی تعریف براساس فلسفه ملاصدرا»، ص 225-250.
13. ملاصدرا، الاسفار الأربعة، ج 6، ص 38.
14. همان، ج 7، ص 189.
15. همو، شرح اصول الکافی، ج 2، ص 88.
16. داود قیصری، شرح فصوص الحکم، ص 869.
17. ملاصدرا، الاسفار الأربعة، ج 6، ص 9.
18. همو، الحاشیة علی الالهیات، ص 15.
19. همان، ج 6، ص 380.
20. همان، ص 16؛ همو، شرح اصول الکافی، ج 1، ص 92.

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1392) اسلام و مسئله نفس و بدن: مجموعه مقالات، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.