نویسنده: عبدالحسین سعیدیان
 

شهر آستراخان که در منابع تاریخی و جغرافیایی قدیم به «هشترخان» و «حاجی طرخان» معروف بوده است، از دیر ایام مرکز تجارت و داد و ستد بین بازرگانان ایرانی، روسی و دیگر بازرگانان شرق و غرب بوده است. این شهر چون در مسیر راه‌های کاروان‌رو تجاری قرار داشته به سرعت ترقی کرد و در قرن‌های 16 الی 19 میلادی به مرکز تجاری بازرگانان نواحی قفقاز، ماورای قفقاز، آسیای میانه، ایران و هندوستان مبدل شد.
شهر بندری آستراخان با جمعیت 488000 نفر که در مرکز استان آستراخان در جمهوری فدراتیو روسیه قرار دارد، در دو سمت ساحل رود ولگا و در قسمت بالای مصب آن به دریای خزر واقع شده است. آستراخان مرکز بزرگ صیادی و صنایع شیلات و بندر مهم رودخانه‌های - دریایی در حوضه‌ی رود ولگا - خزر می‌باشد و به آن وسیله خط آهن به شبکه سراسری راه‌آهن نیز متصل است.
در تاریخ آمده است که در زمستان 798 هجری قمری امیرتیمور این شهر را ویران کرده و بعدها این شهر توانست مجدداً رونق گیرد و سرانجام مرکز حمل و نقل بر دریای خزر و اراضی مجاور گردد. در طی انحطاط مملکت اردوی زرین خاندانی از خان‌های تاتار در آستراخان (هشترخان) استقرار یافت و در سال 936 هجری قمری روس‌ها خان‌نشین آستراخان را فتح کردند و سپس در سال 1558 میلادی ساختمان شهر را تجدید نمودند. شهر آستراخان (حاجی طرخان) پایتخت خانات حاجی طرخان (یا هشترخان) در سال‌های 1556-1466 م. بود که پس از انحطاط مملکت اردوی زرین تحت حکومت خاندانی از سلسله چنگیزیان تأسیس گردید و به سبب کشمکش‌های داخلی، تغییر سریع خان‌ها از سال 910 هجری قمری به بعد و مداخلات خان‌های کریمه، خان وقت آستراخان در مقابل آنان و دولت عثمانی از تزار روسیه استمداد کرد و از سال 962 هجری قمری مطابق با 1554 میلادی روس‌ها خانات آستراخان (حاجی طرخان) را فتح کردند و خانی بر آن جا منصوب نمودند و چون او با خان کریمه همدست شد، وی را خلع و خانات آستراخان (حاجی طرخان) را ضمیمه‌ی خاک خود کردند.
از ابنیه تاریخی آن زمان کلیسای جامع، دیر و کرمل (کرملین = قلعه) در قسمت قدیمی شهر هنوز باقی مانده است و یادآور آن روزگار هستند.
موقعیت جغرافیایی شهر بندری آستراخان در گذشته طوری بوده است که علاوه بر حمل و نقل کالا و آمد و رفت بازرگانان، اغلب نمایندگان سیاسی و فرستادگان کشورهای اروپایی به دربار ایران نیز که از طریق آبراه ولگا خزر به ایران می‌آمده‌اند در سر راه خود می‌بایست از این شهر بندری عبور کنند و در این شهر اقامت حتمی داشته باشند. آنان در گزارش‌ها و نوشته‌های خود، همانند سیاحان در سیاحتنامه‌های خود، از این شهر یاد کرده‌اند و آن چه که در طول سفر خود در این شهر و نواحی اطراف آن دیده‌اند مکتوب و برای پژوهشگران به یادگار گذاشته‌اند.
شهر هشترخان نه خیلی بزرگ و نه خیلی پراهمیت و قسمت عمده‌ی آن کاخ اصلی شهر، از چوب ساخته شده است. برای حصار دفاعی خود دیواری دارد که آن هم در وضع خوبی نیست. اما از آن جا که در مصب ولگا قرار گرفته است شاخه‌های رود در سطحی قریب یک میل آن را از هر طرف در بر گرفته‌اند و به صورت جزیره‌ای درآورده‌اند. حدود سی سال پیش ایوان واسیلیوچ (ایوان مخوف - تزار روسیه ا.آ.) آن را از ترک‌ها گرفت و مسخر ساخت. در آن زمان شهر در محل کنونی نبود و قریب یک میل دورتر قرار داشت. اکنون خرابه‌ها و دیوارهای شهر سابق بر آن محل دیده می‌شود. تزار ایوان واسیلیویچ پس از آن که شهر را ویران ساخت شهر جدید را به جای آن بنیاد نهاد. در اطراف هشترخان چندین هزار تاتار سکونت دارند که تابعیت دولت مسکوی را پذیرفته‌اند.
در این سرزمین میوه و گندم خیلی به دست می‌آید هر چند که خاک آن چنان حاصلخیز است که کمتر جایی را می‌توان با آن مقایسه کرد و درخت‌های نادری چون خمیر صحرایی و گیاهان دیگری از این نوع در آن به عمل می‌آیند. این وضع از آن جا ناشی می‌شود که تاتارها مسکن ثابتی ندارند و مردمی چادرنشین هستند ... از گوشت اسب‌ها و گوسفندانی که به مقدار زیاد دارند تغذیه می‌کنند، شیر مادیان‌ها و میش‌هایشان را می‌نوشند و این شیر را می‌جوشانند و ترش می‌کنند و آن را در کیسه‌های چرمین خود همراه می‌برند. آنها نان را نمی‌شناسند و اغلب اتفاق می‌افتد کسانی از آن‌ها که به وسیله مسکوی‌های زندانی می‌شوند به علت این که نمی‌توانند به خوردن نان عادت کنند می‌میرند.
شهر آستراخان که در مسیر آبراه دریایی - رودخانه‌ای خزر - ولگا قرار گرفته و در طول سالیان دراز مرکز عبور و مرور بازرگانان و حمل کالاهای آنان بوده و شاخه‌هایی از راه معروف ابریشم نیز به این شهر مرتبط می‌شده است.
در اواسط قرن هفدهم آستراخان تبدیل به یکی از قلعه‌های مرزی حکومت روسیه شده بود و حاکمان روسی در محل کاخ سنگی آن شهر به نام کرملین (قلعه) و هشت برج اطرافش بر آن نواحی تحت قلمرو خود حکومت می‌کردند و آنان نیز چون همتای انگلیسی به دنبال سیاست‌های استعماری خود بودند و به غارت و چپاول ثروت‌های مردم می‌پرداختند.
از مهمترین صنایع این شهر بندری مجتمع کنسروسازی ماهی و خاویار را می‌توان نام برد. در ولگا بیش از 50 نوع ماهی وجود دارد که بیش از 30 نوع آن شیلاتی است و مهمترین آن‌ها از نوع ماهی‌های غضروفی (خاویار) هستند که معروفیت جهانی دارند. منطقه آستراخان از مراکز عمده شیلات ماهی‌های خاویار روسیه است و طبق آمار منتشره از طرف آن‌ها 90 درصد تولید خاویار جهانی در این منطقه صورت می‌گیرد. دیگر صنایع مهم آن کارخانجات فلزکاری، کشتی سازی، ماشین سازی، صنایع چوب، مواد غذایی، مواد شیمیایی، کارگاه‌های تعمیرات کشتی و لوکوموتیو، فرآورده‌های لاستیکی، الیاف پشم شیشه، پارچه‌بافی، بافت توری‌های کاپرون و همانند این‌ها می‌باشد. در این نواحی مراکز بسیاری وجود دارند که از آن‌ها نمک استخراج می‌شود و یکی از اقلام صادراتی این شهر است.
بندر آستراخان که در حال حاضر یکی از بنادر مهم شمال خزر بعد از باکو می‌باشد دارای سوابق تاریخی بسیاری است و در گذشته یکی از مراکز مهم فعالیت‌های تجاری بازرگانان ایرانی نیز بوده است.
آستراخان کنونی دارای ابنیه و تأسیسات معاصر شهری و بندری است. از جمله مراکز آموزشی این شهر دانشکده ماهی‌شناسی و شیلات می‌باشد. این شهر که بزرگترین مرکز تولید مروارید سیاه (خاویار) در سطح کشور روسیه است.
منبع مقاله:
سعیدیان، عبدالحسین، (1385) دائرة المعارف شهرهای جهان، تهران: علم و زندگی، چاپ دوم.