آق‌کرمان؛ شهری خوش منظره و باستانی

آق کرمان، شهری در اُبلاست (ولایت) «اُدسا»، واقع در جمهوری اوکراین با 30000 تن جمعیت (آمار 1967م). نام کنونی آن «بلگورود دنیستروفسکی» است. این شهر پیش از آن که تابع ولایت ادسا باشد از توابع ولایت «ایزومائیلسکی» در همان جمهوری بود.

سیمای طبیعی:

آق‌کرمان شهری است خوش منظره که بر ارتفاعات کرانه‌ی راست خلیج کوچکی از رود دنیستر بنا شده است. بنا بر متون قدیمی، شهر باستانی تیراس که در محل آق‌کرمان کنونی بوده، بر دهانه‌ی رودی که به دریای سیاه می‌ریزد قرار داشته است. فاصله‌ی لنگرگاه و اسکله‌ی بندری شهر کنونی با مصبّ رود دنیستر به دریای سیاه 20 کم است. (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، چ2، 411/4). لنگرگاه‌های بندری شهر از عمق زیادی برخوردار نیستند، اما شهر همواره به صورت تجاری مورد استفاده بوده است. آق‌کرمان دارای قلاع و استحکامات قدیمی است.

سابقه تاریخی:

آق کرمان در عهد باستان مدت‌ها زیر سلطه‌ی یونانیان، مقدونیان و رومیان بود. در مآخذ رومی آمده است که شهر در حدود 545م بهه آنته‌ها و در سده‌های 3-5ق /9-11م به قبایل تیبر و اولیچ که همگی از اقوام و قبایل اسلاوهای شرقی بودند، تعلق داشت. شاید گروهی از اسلاوهای شرقی در این شهر سکنی داشتند. این شهر در روزگاری که هنوز تیراس نامیده می‌شد از توابع یونان بود، سپس به تابعیت امپراتوری روم درآمد. در حدود 360 ق م ضرب مسکوکات ویژه‌ی این شهر آغاز گردید. تیراس در روزگار آگوست، تابع امپراتوری روم بود و به یکی از پایگاه‌های عمده‌ی در مرزهای شمالی آن بدل گشت. پس از 638ق / 1241 م شهر به تصرف مهاجمان تاتار و مغول درآمد. آن زمان بازرگانان ونیزی مکرر از آن دیدن می‌کردند. در سده‌های میانه گروههائی از اقوام. قبایل ساکن نواحی مجاور از جمله قبایل اسلاو به این شهر نقل مکان کردند و آن را بلگو رود (شهر سفید) نامیدند. در سده‌ی 8ق/ 14 م شهر به تصرف دولت ژن «جنوا» و تحت اداره‌ی «گزریه» (خزریه) درآمد که مستعمرات نواحی سواحل شمالی دریای سیاه را نیز شامل می‌شد. دژ بزرگ شهر در روزگار فرمانروایی دولت جنوا ساخته شد. چنین به نظر می‌رسد که خزران در اداره‌ی شهر دخالت داشتند.  

وجه تسمیه:

نام کهن این شهر «تیراس» یا «توراس» بود که بنای آن را به سده‌ی 6 ق م نسبت داده‌اند. شهر یونانی تیراس در کرانه‌ی غربی خلیج کوچکی از رود تیراس (دنیستر کنونی) واقع بود. تیراس نامی است یونانی (پاولی، 1850) و یکی از دولت شهرها (پولیس‌ها)ی خودمختار عصر برده‌داری بود که به سبب پیشرفت‌هایی در امور کشاورزی، پیشه وری، ماهی‌گیری و بازرگانی به موفقیت‌هایی دست یافته بود. در سده‌های میانه بازرگانان ونیزی آن را «ماوروکاسترو» یا «مون‌کاسترو» می‌خواندند که به معنای قلعه‌ی سیاه است (پاولی، 1850). ولی نام مزبور مغایر با نام‌هایی است که گروه‌های تاتار و مغول، ترکان و روس‌ها بر آن نهادند. مغولان و تاتارها در سده‌ی 7ق/ 13 م این شهر را آک-لیبو نامیدند. محتمل است واژه‌ی «آک» همان واژه‌ی ترکی «آق» باشد که معنای سفید است. در گذشته‌های دور و شاید پیش از حمله‌ی مغولان این شهر را «الیایولیا» نیز نامیده‌اند. بیزانس‌ها آن را «لوکوپولیس» و «اسپروکاسترو» می‌خواندند. رومانی‌ها این شهر را «چتاتئا آلبا» و روس‌ها «بلگورود» نام داده‌اند. ترکان شهر مذکور را «آق کرمان» خوانده‌اند.

جمعیت:

نخستین ساکنان این شهر یونانی‌ها و اهالی میله بودند که در سده‌ی 7 ق م بدانجا کوچ کردند. سپس مقدونیان و رومیان و متعاقب آنان ونیزیان، مغولان، تاتارها، اسلاوها، و ترکان بدین سرزمین روی آوردند. از این رو اهالی آق‌کرمان در روزگاران گذشته ترکیبی از اقوام مختلف بود.

اقتصاد:

شهر آق‌کرمان در روزگار باستان با بسیاری از شهرهای اطراف دریای سیاه از جمله ناحیه‌ی سینوپ روابط بازرگانی وسیعی داشت. این روابط با ساکنان نواحی پیرامون رود تیراس نیز از وسعت کافی برخوردار بود. اکنون آق‌کرمان (بلگورود دنیستروفسکی) از مراکز اقتصادی ادسا در جمهوری اوکراین است. شهر در کناره‌ی راه آهن قرار گرفته و دارای نیروگاه برق، کارگاه تعمیر کشتی، کارخانه‌های بافندگی، دوزندگی، تهیه‌ی کنسرو ماهی، روغن کشی، تهیه مبل، مقواسازی، تهیه‌ی مصالح ساختمانی و غیره است.
یکی از مهم‌ترین آثار آق‌کرمان قلعه قدیمی شهر است که تا کنون بر جای مانده است. تاریخ بنای این قلعه را 842-858 ق / 1438-1454 م دانسته‌اند. از سنگ نوشته‌ای که در قلعه موجود است چنین بر می‌آید که استادان روسی در بنای آن شرکت داشته‌اند و گویا نام یکی از آن‌ها «فئودوروک» بوده است.
منبع مقاله:
سعیدیان، عبدالحسین، (1385) دائرة المعارف شهرهای جهان، تهران: علم و زندگی، چاپ دوم.