بیابانها و نحوه شکل گیری آنها

بیابان ناحیه‌ای گرم از زمین است که باران بسیار کمی در آن می‌بارد بطوریکه این میزان به بیش از 200 میلی‌متر در سال نمی‌رسد. دمای هوا در طول روز می‌تواند به 55 درجه سانتیگراد برسد. در شب دمای هوا در بیابانها پایین آمده و گاهی حتی به زیر صفر درجه سانتیگراد می‌رسد. برخی از بیابانها در مناطقی شکل می‌گیرند که بواسطه کوه‌های مرتفع ارتباطشان با اقیانوس قطع شده است. باد هوای گرم را از اقیانوس به خشکی حمل می‌کند. هنگامی که هوا بر فراز کوه‌های مرتفع بالا می‌رود، بیشتر رطوبت خود را از دست داده و هنگامی که در سوی دیگر فرود می‌آید بسیار گرم و خشک می‌شود. بیابانهای واقع در ساحل غربی آمریکای شمالی توسط چنین بادهایی شکل گرفتند. بیابانها یا صحراها حدود 20% از خشکی‌های سطح جهان را پوشش می‌دهند. بزرگترین بیابان، صحرای بزرگ آفریقا یا ساهارا (the Sahara desert) بوده که مساحت آن حدود مساحت اروپا است.
از آنجا که بیابانها بسیار خشک هستند تنها انواع خاصی از گیاهان و حیوانات می‌توانند در آنجا زندگی کنند.
محل قرار گیری بیابانها
اکثر بیابانهای جهان مابین 15 درجه و 35 درجه شمالی و جنوبی استوا قرار دارند. به دلیل صعود هوا بر روی استوا و پایین آمدن یا فرونشینی آن بر روی مدار رأس‌السرطان و رأس‌الجدی این بیابانها شکل گرفتند. بسیاری از بیابانهای سراسر جهان در این مناطق واقع شده‌اند.
• زمین سرتاسر استوا بسیار داغ می‌شود. هوای داغ و مرطوب به بالا صعود کرده و در این مناطق شاهد بارندگی‌های زیادی هستیم.
• هوا سرد شده و در جهت پایین به سوی شمال و جنوب حرکت می‌کند. به طوریکه این هوا خشک‌تر می‌شود.
• هوای سرد به زمین فرو نشسته و سرتاسر مدار رأس‌السرطان در شمال و رأس‌الجدی در جنوب را خشک می‌سازد.
• هوای گرم نزدیک سطح زمین به استوا برمی‌گردد. این بادها را بادهای تجاری می‌نامند.
برخی از بیابانها در مناطقی شکل می‌گیرند که بواسطه کوه‌های مرتفع ارتباطشان با اقیانوس قطع شده است. باد هوای گرم را از اقیانوس به خشکی حمل می‌کند. هنگامی که هوا بر فراز کوه‌های مرتفع بالا می‌رود، بیشتر رطوبت خود را از دست داده و هنگامی که در سوی دیگر فرود می‌آید بسیار گرم و خشک می‌شود. بیابانهای واقع در ساحل غربی آمریکای شمالی توسط چنین بادهایی شکل گرفتند.
بسیاری از مناطق به دلیل دور بودن بسیار از اقیانوس خشک شده‌اند. هوا تا زمان رسیدن به مکانهایی که هزاران کیلومتر از ساحل دور هستند، رطوبت خود را از دست می‌دهد.
بیابانها همچنین می‌توانند در نزدیکی ساحل بوجود آیند. آب سرد از قطب جنوب به سوی شمال در امتداد آفریقا و ساحل آمریکای جنوبی جریان می‌یابد. هوای گرم این مناطق خنک شده و با آب سرد درمی‌آمیزد. مه فراوانی شکل گرفته اما خبری از باران نیست. به همین دلیل است که بیابان آتاکاما واقع در شیلی و بیابان نامیب در آفریقا در زمره خشک‌ترین بیابانهای جهان قرار دارند.
چشم اندازهای بیابان
تنها حدود 10% تمام بیابانهای جهان از شن تشکیل شده‌اند. اکثر آنها مکانهایی پر سنگ بوده که متشکل از ریگ و سنگهای بزرگتر هستند. مناظر بیابانی عمدتاً بوسیله نیروی باد و آب شکل می‌گیرند.
بادهای قوی سنگها را به شیوه‌های عجیب و غریب شکل می‌دهند. آنها همچنین تپه‌های شنی را از شن و ماسه ایجاد می‌کنند. این تپه‌های شنی می‌توانند تا ارتفاع 200 متر برسند و هر ساله فواصل طولانی را طی کنند.
پس از موسم بارندگی، جویبارهای کوچک با خود آب حمل می‌کنند. آنها از میان بیابانها گذشته و رسوباتی را با خود به همراه می‌آورند. این جویبارها اغلب در دریاچه‌ها به انتها می‌رسند بدین معنی که در آنجا آب تبخیر شده و نمک و مواد معدنی بجا می‌مانند.
گاهی اوقات آبهای زیرزمینی به سطح آب می‌آیند. چنین مکانی را واحه یا آبادی در بیابان (oasis) گویند. این تنها نقطه‌ای است که انسان می‌تواند در آن زندگی کرده و به پرورش حیوانات و گیاهان بپردازد.
آب و هوای بیابانها
در فصل تابستان دمای هوا ممکن است تا حدود 55 درجه سانتیگراد در طول روز برسد، اما در شب دما به زیر صفر درجه سانتیگراد افت می‌کند.
اکثر بیابانها از بارندگی بسیار کمی برخوردارند که به طور متوسط میزان بارندگی به بیش از 20 سانتیمتر در سال نخواهد رسید. حتی ممکن است سالهایی وجود داشته باشد که هیچ بارانی در آن باریدن نمی‌کند. گاهی اوقات در طول توفانهای تندری باران فراوانی باریدن کرده و به مدت چند ساعت به طول می‌انجامد.
هنگامی که بیابان پس از یک باران سنگین خشک می‌شود، نمک و سایر مواد معدنی بر روی زمین برجای می‌مانند. دریاچه‌های نمک در این مناطق بسیار متداول بوده و به همین دلیل است که مناطق بیابانی دارای رنگ زرد، قهوه‌ای و قرمز هستند.
شرایط زندگی در بیابان
افرادی که در بیابان زندگی می‌کنند بایستی از خود در برابر دمای بالای هوا در طول روز و شبهای سرد و دمای پایین هوا در زمستان محافظت کنند.
بعضی افراد در خانه‌های گلی زندگی می‌کنند که به رنگ سفید است. آنها در طول روز اجازه ورود هوای گرم را به داخل نداده و از ساکنان آن در برابر شبهای سرد محافظت می‌کنند. بیابانگردهای آفریقایی در چادر زندگی می‌کنند و تمام طول سال را در جستجوی مناطقی دارای آب کوچ می‌کنند. بسیاری از آنها کتهای بلند به تن کرده که از آنها در برابر آفتاب و باد محافظت می‌کنند.
زندگی گیاهی
گیاهان بیابانی بایستی به گرما و خشکی عادت داشته باشند.
برخی گلها تنها به مدت چند روز عمر می‌کنند. دانه‌های آنها ممکن است سالیان سال در زمین بیابان باقی مانده و به هنگام بارش باران شروع به شکفتن ‌کنند.
گیاهان بیابانی معمولاً دارای برگهای کوچک و سوزنی شکل هستند. چنین گیاهانی می‌توانند با آب بسیار کم زنده مانده بطوریکه این مقدار آب را در برگهای سوزنی یا ساقه‌های خود ذخیره می‌سازند. برخی گیاهان از ریشه‌های بلندی برخوردارند که به حدود 80 متر زیر سطح زمین می‌رسند.
حیوانات
بسیاری از انواع جانورانی که در بیابان زندگی می‌کنند، عنکبوت، خزندگان، پرندگان و برخی پستانداران را شامل می‌شود.
بیشتر حیوانات در طول روز در سایه باقی مانده و به هنگام شب هنگامی که هوا خنک‌تر می‌شود جهت یافتن غذا به حرکت درمی‌آیند. آنها آب را از غذایی که می‌خورند و یا از چاله‌های آب در بیابان بدست می‌آورند. برخی حیوانان در طول تابستان به خواب می‌روند.
شتر حیوانی است که شرایط زندگی در بیابان را دارد. این حیوان می‌تواند روزها بدون نوشیدن آب سپری کرده و تنها به مقدار کمی غذا برای خوردن نیاز دارد. شترها غذای خود را در کوهان خود دخیره می‌سازند. همچنین بیابان گردان از پشم آنها استفاده کرده و چادرهایشان از پوست این شتران ساخته می‌شود.
مهمترین بیابانهای جهان
صحرای ساهارا ـ بزرگترین بیابان جهان
صحرای بزرگ آفریقا بزرگترین بیابان جهان به حساب می‌آید. چشم انداز آن از رشته کوه، فلاتهای سنگی و دشتهای شنی تحت عنوان اِرگ یا شن زار تشکیل شده است. رود نیل تنها رودخانه‌ای است که تمام طول سال آب با خود حمل می‌کند. این رود از میان بیابان ساهارا در سودان و مصر جریان دارد.
این بیابان از اقیانوس اطلس در غرب به دریای سرخ در شرق با مساحت بیش از 3500 کیلومتر می‌رسد. بالاترین نقاط در کوه‌های تیبستی (Tibesti mountains) قرار دارند. آنها به ارتفاع 3500 متری می‌رسند.
تصویر ماهواره‌ای از بیابان ساهارا
حدود 90 واحه (oasis) بزرگ در صحرای بزرگ آفریقا وجود دارد به طوریکه در این مناطق آب از رودخانه‌های زیرزمینی یا چاه‌ها به بیرون می‌آید.
این بیابان همچنین دارای مواد خام مهمی است. نفت و گاز در زیر صحرای لیبی و الجزایر قرار دارد. همچنین سایر مواد معدنی از جمله مس و سنگ آهن نیز یافت می‌شود.
حدود 2 میلیون نفر در این بیابان زندگی می‌کنند. اکثر آنها اعراب و بربرها هستند. توارق‌ها قبیله‌ای هستند که در نواحی کوهستانی بخش مرکزی ساهارا زندگی می‌کنند. اکثر آنها بیابان‌گردانی هستند که به پرورش گوسفند، بز یا شیر مشغول بوده و تمام طول سال کوچ می‌کنند.
در واحه‌های بیابانی مردم می‌توانند تمام طول سال زندگی کنند. آنها خرما، گندم و سایر محصولات کشاورزی پرورش می‌دهند. با این وجود آنها مجبورند که با طوفانهای شن و ریگهای روانی که تهدیدی برای پوشاندن واحه‌ها با شن هستند مبارزه کنند.
صحرای بزرگ آفریقا از ابتدا یک بیابان نبوده است. در طول عصر یخبندان، هنگامی که بسیاری از نقاط جهان پوشیده از برف و یخ بود، آفریقای شمالی از آب و هوای مرطوب‌تری برخوردار بود. در ساهارا رودخانه‌ها و دریاچه‌های بسیاری جریان داشته و فیلها و زرافه‌ها در جنگلها و علفزارها زندگی می‌کردند. در حدود سال 500 قبل از میلاد شرایط آب و هوایی شروع به خشک‌تر شدن کرد و ساهارا به یک بیابان تبدیل شد. بسیاری از مردم به سوی جنوب نقل مکان کردند.
امروزه این بیابان به دلیل از بین بردن زمینهای حاصلخیز توسط انسان در حال بزرگتر شدن است. آنها حیوانات بسیار زیادی را پرورش داده که تمام سبزیها و علوفه را خورده یا درختانی که هنوز وجود دارند را قطع می‌کنند.