گروههای فلسفی قرن پنجم هجری قمری

ما در این مقاله برآنیم تا گروهها و شخصیتهای مطرح فلسفی در قرن 5 را معرفی کرده و مختصراً پیرامون هر کدام شرحی مختصر ارائه دهیم.

1- ابن سینا:

مطرح ترین شخصیت فلسفی قرن 5، ابن سینا است که دایره شهرت و اندیشه او از قرن 5 پا فراتر گذاشته و تاریخ را درنوردیده و تا امروز مطرح، مشهور و قابل بحث و بررسی است.
ابن سینا شارح و مکمل فلسفه مشاء در فلسفه اسلامی بود که با توجه به شخصیت چندبعدی و نبوغ فوق العاده، دانشمندان زیادی را تحت الشعاع خود قرار داد.
قرن پنجم هجری با ظهور اندیشه سینوی آغاز شد ولی با تشکیل و رواج اندیشه های مخالف و منتقد با ابن سینا پایان یافت لکن گستردگی و عمق مباحث فلسفه مشاء آن چنان بود که علی رغم چند قرن مخالفت و تخطئه افکار سینوی، این اندیشه به راه خود ادامه داد و در مقایسه با مخالفین خود همچنان از شهرت و اهمیت بیشتری برخوردار شد.
فلسفه ابوالبرکات بغدادی (متوفی 560 هـ) ، عرفان و اخلاق ابوحامد غزالی، شرح اشارت فخر رازی ، و ... هیچکدام نتوانست جلوی حرکت اندیشه سینوی را بگیرد.
ابن سینا شاگردان مختلف و تالیفات فلسفی متعددی داشت، از عیون الحکمه که اثری مجمل و مختصر لکن کامل پیرامون فلسفه است تا شفا که مفصلاً به طرح مسائل فلسفی می پردازد از جمله آثار وی می باشد.
به نظر می رسد این تعدد آثار شیخ الرئیس با توجه به تعدد و اختلاف ضریب هوشی شاگردان وی و سعی بوعلی بر تفهیم مطالب بر ایشان مرتبط باشد، مهمترین شاگرد فلسفی شیخ، بهمنیار مرزبان (متوفی 458 ق) صاحب التحصیل است که در طرح، بسط بسیاری از مباحث فلسفه مشاء نقش داشته است.
جوزجانی دیگر شاگرد معروف شیخ الرئیس است که بیشتر در بقاء نام و یاد استاد کوشیده تا طرح و تعمیق فلسفه مشاء
حسین بن ظاهر بن زیله اصفهانی (متوفی 440 ه.ق) محمدبن احمد المعصومی (متوفی 420 ق) از جمله دیگر شاگردان برجسته بوعلی در حکمت بوده اند که علاوه بر نوشتن آثاری در حکمت باعث نگارش بعضی از تالیفات شیخ الرئیس بوعلی سینا هم بوده اند.
البته چون بنای ما در این مقاله اختصار است و شهرت مکتب مشاء نزد همگان معلوم است بیش از این به خصوصیات این مکتب نمی پردازیم و به سراغ دیگر گروههای فلسفی قرن 5 می رویم.

2- ابن مسکویه

احمدبن یعقوب متوفی 21 ق از اندیشمندان مسلمان قرن 5 که بیش از جنبه فلسفی و حکمی وی شخصیت سیاسی، نقش او در علم تاریخ و اخلاق مطرح است، البته بیش از طرح مباحث اخلاقی و تاریخ نگاری به فلسفه تاریخ و فلسفه اخلاق نظر داشته لذا شاید او را بشود به نوعی فعال در فلسفهه ای مضاف خواند که خود از جمله مهمترین حوزه های علمی امروز به حساب می آید.
ابن مسکویه در تفکر فلسفی متاثر از حکماء یونان باستان بود و ایشان را موحد قلمداد می کرد و سعی در تطبیق آراء ایشان با اندیشه اسلامی داشت و شاید در این کار کمی هم زیاده روی کرده بود. مثلاً در رابطه با صفات خداوند او سه صفت اصلی را برای خداوند معرفی می کند، وحدت ، ازلیت، تجرد بعد در کتاب الفوز الاصغر به تبیین صفات خداوند پرداخت و تنها راه ممکن برای تعریف صفات الهی را طریق سلبی می داند (میان شریف ، محمد، 1362، ص669)
و یا در بحث محرک اول تمام نظریه ارسطوئی را پذیرفته بود (همان) شاید بعضی از گلمندی های بوعلی در آثارش از رواج و پیروی غیرنقادانه از فلسفه یونان متوجه دوران حضور بوعلی در اصفهان وا رتباط وی با مسکویه بوده است.
حکمت خالده، جاویدان خرد، تهذیب الاخلاق از جمله مهمترین آثار وی می باشد.

3- ابوریحان

محمدبن احمد بیرونی خوارزمی متوفی 442 قمری
یکی از برجسته ترین دانشمندان ایرانی است که در همه اعصار درخشندگی خاصی دارد. ریاضیدان، منجم، جغرافیدان، زبانشناس ادیب و شاعر و فیلسوف مسلمان که در حوزه های مذکور دست به تالیف و نوآوری هائی کرده است اما آنچه بیشتر مدنظر عموم محققین بوده حوزه های علمی ، ریاضی و تجربی وی بوده تا فلسفه. بعضی اساساً او را با تمام جامعیت و نبوغش فیلسوف ندانسته اند و اظهارنظرهای وی و ورود ابوریحان به فلسفه را نوعی پا از گلیم خود درازکردن می دانستند. لکن هانری کربن در این باره می گوید:
مکاتبات ابوریحان و بوعلی آشکارا نشان می دهد که وی در شمار فیلسوفان قرار دارد (کربن، 1361،ص202) فلسفه ابوریحان بیشتر نوعی فلسفه تطبیقی است. وی با آثار یونانی اشنا بود و سوالات و اشکالات وی به ارسطو در نامه وی به بوعلی سینا کاملاً مشهود است. ترجمه رساله ای در معقول و محسوس از هندی به تازی اشنیای وی را با فلسفه هند می رساند و همچنین علاقه وافر وی به محمدبن زکریا و اندیشه فلسفی وی و حکمای باستان و مانویان به قدری است که برای دنبال کردن اثار ایشان خصوصاً سفر الاسرار سالها می کشید.
وی در کتاب التحقیقی ماللهند وی آراء گروه های مختلف فکری حکمی را با آراء هندیان بررسی کرده و تطبیقاتی داده است.
البته بیشتر آثار فلسفی ابوریحان از دست رفته و تحقیق پیرامون مکتب فلسفی اش را با مشکل روبرو کرده است لکن چند نکته پیرامون اندیشه وی قابل تامل است:
1- اعتقاد وی به تعقل توام با تجربه برای دستیابی به حقیقت (صفا، 1384، ص324)
2- بی پروائی وی در نقد و بررسی اندیشه و افکار سایر دانشمندان خصوصاً ارسطو و پیروان وی (رک . نصر ، 1342،ص214)
3- تالیف مقالاتی چون صفه ارباب السخونه الموجوده فی العالم و بحث عن طریقه المتعرفه المذکوره فی کتاب آثار العلویه
4- ...

فلاسفه مسیحی ایران

1- ابوالخیر بن الخمار:

یکی از اطباء ، مترجمین و حکماء مسیحی معروف قرن 5 بود از شاگردان ابوزکریا و از دانشمندان دربار خوارزمشاه و محمود غزنوی بود. وی در حوزه فلسفه آثاری را از یونانی ترجمه کرد و علاوه بر آن خود نیز به نگارشاتی دست زد سیره الفیلسوف و الوفاق بین رای فلاسفه و النصاری مهمترین تالیفات فلسفی اوست.

2- ابوسهل مسیحی (متوفی 1407):

از معاصرین و دوستان ابوعلی سینا و ابوریحان بود که بیشتر در حوزه طب تخصص داشت لکن در حوزه فلسفه تالیفاتی دارد التوسط بین ارسطو طالیس و جالینوس فی المحرک الاول وتعبیر و اظهار حکمت الله فی خلق الانسان مهمترین آثار فلسفی وی به حساب می آید خصوصاً مورد اخیر لکن در مورد این دو فیلسوف به خاطر اینکه فلسفه در مرحله دوم مدنظرشان بوده و شاید تا اندازه غیرمسلمان بودنشان آن هم در زمان اوج فلسفه مسلمان درخششی نمی بینیم و از آنها آثار چندانی در دسترسی نیست.

سایر فعالان در عرصه فلسفه

ابوالقاسم کرمانی (متوفی 420 هـ .ق) که بیشتر به خاطر به مناظره و سوالاتی از شیخ رئیس بوعلی معروف گشته ابن فاتک از شاگردان ابن هیثم و نویسنده مختار الحکم درباره حکیمان ایران باستان از دیگر فعالان فلسفه قرن 5 می باشد.
علی بن هندو (متوفی 420 هـ. ق) که به خاطر نگارشی اثر منظومی درباره آرائ و نکات روحانی حکیمان یونانی معروف گشته است.
این بود گزارش مختصری از گروهها و فعالین عرصه فلسفه در قرن 5 که با توجه به محدودیتها با کاستی هائی همراه است.
انتشارات جامعه اصفهان، آوای ابوریحان، نشر دانشگاه اصفهان، اصفهان، 1452.
حلبی، علی اصغر، تاریخ فلاسفه ایرانی، نشر زوار، تهران 1381.
صفا، ذبیح الله ، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، انتشارات مجید، تهران 1384
کربن ، هازی، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه اسداله مباشری، چاپ امیرکبیر، تهران 1361
میان شریف، محمد، تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه نصرالله پورجوادی ، مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1362.
نصر، سید حسین، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران 1342
/خ