مقبره‎ی بی‌بی جمال خاتون

***
نام: مقبره‌‎ی بی‌بی جمال خاتون؛ ملقب به بی‌بی جمال خاتون/ نشانی: شهرستان نیکشهر، بخش لاشار، شهر ا سپکه، روستای عیسی آباد/ قدمت: دوره‌ی افشاریه/ دایر: قبرستان عمومی/ مدیریت: مردمی
***

(1) موقعیت مقبره

اِسپَکه یکی از شهرهای کوچک شهرستان نیکشهر بخش لاشار، شهر اسپکه است. این شهر از مراکز مهم سورن‌دوزی در بلوچستان به شمار می‌‌رود.
نام اسپکه در نوشته‌های قدیمی نیز دیده می‌شود. در فاصله‌ی قرن نخست تا قرن چهارم هجری به شهرهایی به نام قفص (کوچ)، بارز، مارن بلوچ و اصفقه (اسپکه) برمی‌خوریم.
اصل و نسب بی‌بی جمال خاتون به طایفه‌ی مبارکی‌ها برمی‌گردد. پیش از انقلاب اسلامی، بیشتر امور حکومتی این منطقه در دست خوانین مبارکی بود. وی را خواهر میر مبارک (میر مارک) می‌دانند که مقبره‌ی وی در دهستان چانف از توابع شهرستان نیکشهر قرار دارد. روستای عیسی‌آباد یکی از روستاهای سرسبز منطقه اسپکه است که تا قبل از انقلاب اسلامی روستایی خان‌نشین بود و همانطور که از نامش پیداست بانی آن عیسی خان مبارکی بوده است.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

بنا به گفته‌‌ی معتمدان روستا، اصل و نسب بی‌بی جمال خاتون به طایفه‌ی مبارکی‌ها برمی‌گردد. پیش از انقلاب اسلامی، بیشتر امور حکومتی این منطقه در دست خوانین مبارکی بود. وی را خواهر میر مبارک (میر مارک) می‌دانند که مقبره‌ی وی در دهستان چانف از توابع شهرستان نیکشهر قرار دارد. بی‌بی، فردی دیندار و متدین و مورد احترام و توجه مردم اسپکه و روستای عیسی آباد قرار بود. به گفته یکی از روستاییان، وی زنان روستا را به منظور برگزاری کلاس‌های قرآن و حدیث گرد هم جمع می‌کرد و کلیه‌ی هزینه‌های مالی این کار را متقبل می‌شد. وی فردی باغ‌دار و نسبتاً مرفه بود که بیشتر درآمد خود را صرف برگزاری این‌گونه محافل می‌کرده است. بی‌بی جمال خاتون در سال 1206 هجری شمسی در همین روستا وفات کرد و مردم روستا او را در کنار قنات روستا خاک سپردند.

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

طبق شواهد موجود، این بنا از زمان ساخت تا به امروز به همین شکل بوده و تاکنون با توجه به نوع ساخت، همان ساختار اولیه‌ی خود را حفظ است. از گذشته‌، در اطراف مقبره مذکور و به برکت وجود قنات آبی که هم اکنون نیز در جریان است، درختان سرسبز کهور فراوانی وجود دارد. درخت دیگری که در زبان بلوچی به آن «پیر» می‌گویند در جوار مقبره به سبکی کاشته شده که قسمت زیر آن همانند دروازه‌ای باز است. احتمال می‌رود به علت شکل خاص این درخت، فرد مذکور در کنار آن دفن شده باشد. درختان پیر کمتر کاشته می‌شوند و معمولاً خودرو هستند. زوار می‌باید برای ورود از گذرگاه این درخت بگذرند.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

این مکان شامل گورستان و یک مقبره‌ی زیارتی به ابعاد چهل و پنج متر در پنجاه متر است و قبر بی‌بی به ارتفاع دو متر بالاتر از سطح زمین‌های اطراف با دیواره‌ی سنگ‌چینی، که تنها حدود نیم متر از آن سالم باقی مانده، در این محوطه ساخته شده است. این ناحیه بر روی بستر رسوبی- سنگلاخی حاشیه‌ی زمین‌های مزروعی جنوب روستای عیسی آباد و در جهت شمالی- جنوبی واقع شده است.
در محوطه‌ای که قبر بی‌بی جمال خاتون در مرکز آن قرار گرفته است مجموعه‌ای از قبرها در ضلع شمالی و غربی دیده می‌شود. این قبرها به شکل بیضی و در امتداد یکدیگر قرار دارند. با توجه به ابعاد قبور مذکور، به احتمال زیاد مربوط به تدفین‌های خانوادگی بوده است. آثار و بقایای سازه‌های سنگی و سفالی با تزئینات و رنگ‌های ساده در این محوطه به چشم می‌خورد.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

بنا به گفته‌ی، بیشتر زائران غالباً از عیسی آباد و روستاهای مجاور برای زیارت حضور پیدا می‌کنند. با توجه به اینکه اصل و نسب بی‌بی جمال خاتون به طایفه‌ی مبارکی برمی‌گردد، بیشتر زوّار از این طایفه هستند.

2. نذورات:

بیشتر نذورات در بعدازظهر روز پنج‌شنبه بین زائران تقسیم می‌شود. به گفته‌ی راوی، در گذشته با توجه به اینکه در اطراف این مکان باغ‌های روستا قرار داشته، بیشتر نذورات بین کشاورزان در باغ‌ها تقسیم شده است. نذورات معمولاً شامل خرما، نوعی نان روغنی محلی و نوعی از حلوا (با خرما) است. طبق اظهارات راوی، گاهی هم جهت قربانی کردن یا برای ادای نذر و برآورده شدن حاجات، احشامی ذبح و گوشت آن بین زوّار و کشاورزان تقسیم می‌‎شود. این رسم با گذشت زمان کم‌رنگ شده است.

3. موقوفات:

مجموعه‌ی زمینی که بنای سنگی در آن قرار دارد و همچنین باغی با چندین اصله درخت خرما و مرکبات از طرف مبارکی‌ها وقف این مکان شده است. برخی از مردم روستا نیز یک یا دو اصله درخت خرما وقف کرده‌اند.

4. مراسم:

بعد از فاتحه‌خوانی، زوار در زیر درخت پیر، که همانند دروازه‌ای باز است، جمع می‌شوند و آیات قرآنی و دعاهایی را با خود زمزمه می‌کنند. بعد از چند دقیقه همگی دست خود را به طرف آسمان دراز می‌کرده و یک نفر دعا می‌‎خواند و بقیه آمین می‌گویند و سلام و درود می‌فرستند.
همچنین زائران بعد از خواندن فاتحه و قرآن بر بالای تپه‌ی همجوار مقبره در گوشه‌ای جمع می‌شوند و برای شفای خود دعا می‌کنند. بنا بر اعتقادات به شاخه‌ها و تنه‌ی درخت پارچه‌هایی به نیت برآورده شدن حاجات می‌بندند.

5. دفن شدگان:

مکان دفن بی‌بی گویا در گذشته‌های دور قبرستان عمومی روستاهای اطراف بوده است.

6. متولیان و خادمان:

لال محمد دُرزاده، مهراب دُرزاده، ادهم مبارکی و اعظم چاکری.

راویان محلی:

لال محمد دُرزاده؛ اعظم چاکری

تحقیق میدانی:

اسفندماه 1388
منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.