مقبره‎ی پیر سبز

***
نام: پیر سبز (پیرسوز)/ نشانی: شهرستان زابل، بخش شیب آب، دهستان قائم‌آباد، روستای شهریاری (شهید سراوانی)/ تاریخ نخستین بنا: دوره قاجار/ دایر: قبرستان عمومی/ مدیریت: مردمی
***

(1) موقعیت مقبره

مقبره‌ی پیر سبز (به زبان سیستانی پیرسوز) بر بلندای تپه‌ای در دشت سیستان واقع شده است. دسترسی به مقبره از طریق جاده‌ی اصلی زابل- زاهدان و عبور از شهر محمدآباد در فاصله‌ی هفده‌ کیلومتری زابل و ورود به جاده فرعی روستای غریب (شهریاری) امکان‌پذیر است. در گذشته مراسم چوب بازی و رقص‌های سیستانی نیز در این مکان برگزار می‌شده است. لازم است ذکر شود که اجرای دهل، سرنا و رقص چوب در منطقه سیستان جنبه‌ی رزمی دارد تا بزمی روستای شهریاری در شهرستان زابل، بخش شیب آب و دهستان قائم واقع شده است و با سی و پنج خانوار جمعیتی در حدود صد و پنجاه نفر دارد که مردمان آن به کشاورزی مشغول‌اند. فاصله‌ی مقبره تا نزدیک‌ترین روستا به نام شهریاری یا غریب یک کیلومتر و تا شهر محمدآباد بیست و دو کیلومتر است که از بالای تپه روستای شهریاری (غریب) به خوبی نمایان است.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

هر چند این مقبره در فهرست اماکن مذهبی اداره‌ی امور اوقاف و خیریه ذکر شده است مشخصات دقیقی از نام و نشان صاحب مقبره وجود ندارد و صاحبنظران سیستانی از مزار فردی به نام پیرسبز در این مکان یاد کرده‌اند (رئیس الذاکرین، 1370، ص55؛ گلستانه، 1388، ص98).

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

در مورد قدمت این بنا اسناد مکتوبی در دست نیست. تپه‌ای که بنا روی آن ساخته شده از آثار باقی مانده‌ی دوره‌ی اشکانیان و قبل از اسلام است (گلستانه، 1388، ص98). بزرگان و ریش‌سفیدان منطقه‌ی شیب آب ساخت بنا را از دوران قاجار می‌دانند.
این بنا در گذشته نیز به شکل کنونی بوده است و گنبدی ساخته شده از گل و خشت دارد. بنای مذکور در اوائل انقلاب اسلامی تخریب شد ولی مجدداً به همت مرحوم موسی پودینه پدر خادم کنونی مقبره، که از حافظان قرآن بود، با همکاری اهالی روستای شهریاری بازسازی شد.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

مقبره در میان قبرستان عمومی روستا و بدون حصار، بر تپه‌ای مشرف به روستای غریب بنا شده است. محوطه‌ی آن، خاکی و ناهموار و فاقد امکانات رفاهی و بهداشتی است. یک تنور به جهت پخت نان در سمت جنوب غربی مقبره ساخته شده است.
مقبره مستطیل شکل و با مصالح خشت و گل ساخته شده است و گنبدی به بلندای یک متر و پنجاه سانتی‌متر دارد. پرچمی به رنگ سبز بر گنبد آن نصب شده است. مساحت این بنا سی مترمربع و نمای بیرونی مقبره با کاهگل تزئین شده است. در ضلع شمالی و چسبیده به دیوار، دو ستون به ارتفاع سه متر دیده می‌شود و درِ ورودی دقیقاً در وسط این دو ستون قرار دارد که دور آن را با کاهگل شبه طاقی ایجاد کرده‌اند.
طبق گفته‌ی راویان، در اولیه مقبره چوبی بوده است که اخیراً با دری آهنی به ارتفاع یک متر و چهل سانتی‌متر و عرض هشتاد سانتی‌متر به رنگ سبز تعویض شده است.
قبری به طول یک متر و پنجاه سانتی‌متر و ارتفاع هشتاد سانتی‌متر در وسط صحن مقبره وجود دارد. دو ستون دو طرف قبر را با پارچه‌های مشکی به هم متصل کرده‌اند. کف مقبره خاکی و دیواره‌های داخلی مقبره با پوشش گلی پوشیده شده و بر دیوار غربی پنجره‌ای مشبک (درچه‌هایی) به جهت نورگیری و تهویه هوا ساخته شده است. در بالای این دریچه‌ها، پارچه‌ای سبز رنگ با عبارت «یا حسن مجتبی» نصب گردیده است. نورگیری دایره‌ای شکلی با نام محلی «کلک» نیز در بالای سقف مشاهده می‌شود. به رغم بازسازی و مرمت‌هایی که اهالی روستا انجام داده‌اند این بنا در حال تخریب است.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

بیشتر زائران از افراد محلی و روستاهای همجوار هستند و تعدادی هم از دیگر شهرهای استان به این مکان مراجعه می‌کنند.

2. نذورات:

در گذشته، نذورات این مکان بیشتر به صورت قربانی کردن احشام بوده که اکنون کمتر شده است. تهیه‌ی نان با تنوری که در نزدیکی مقبره به این منظور قرار دارد از جمله نذورات رایج است. این نان در گویش محلی «تفتو» نام دارد که پس از پخته شدن بین مردم تقسیم می‌شود.

3. موقوفات:

زمینی که مقبره در آن ساخته شده است به قبرستان عمومی تعلق دارد. در گذشته، دور تا دور این تپه، آب جاری بوده است و به همین علت، قبرها روی تپه قرار گرفته‌اند. با گذشت زمان و خشکسالی منطقه، فوت شدگان روستاهای اطراف نیز در نزدیکی مقبره و در پایین تپه دفن می‌شوند.

4. مراسم:

برگزاری مراسم نوروز در بیشتر زیارتگاه‌های منطقه‌ی سیستان جزئی از فرهنگ مردم این منطقه محسوب می‌شود. به طوری که در ایام نوروز، جاده‌های تمامی زیارتگاه‌ها شلوغ و پر رفت و آمد است. بنا به گفته‌ی راویان، اجرای مراسم روز عرفه و نورز در این مکان همواره مورد توجه ساکنان روستای غریب و روستاهای اطراف است. بزرگان و ریش سفیدان اظهار کرده‌اند که در گذشته و حتی پیش از حکومت پهلوی، انتخاب پهلوانان با برگزاری مسابقه‌ی کشتی در محوطه‌ی مقبره صورت می‌گرفته است. اجرای مراسم جشن و سرور و برگزاری مراسم پهلوانی را در زیارتگاه‌های سیستان به دوران قاجار نسبت داده‌اند. همچنین در گذشته مراسم چوب بازی و رقص‌های سیستانی نیز در این مکان برگزار می‌شده است. لازم است ذکر شود که اجرای دهل، سرنا و رقص چوب در منطقه سیستان جنبه‌ی رزمی دارد تا بزمی (سندگل، 1386، صص105-111).
در سمت بالا و پایین قبر، دو ستون به ارتفاع یک متر و سی سانتی‌متر وجود دارد که با پارچه‌ای سیاه رنگ به هم وصل شده است. بنا بر اعتقادات زائران برای برآورده شدن حاجات پارچه‌هایی به آن گره می‌زنند. دورتادور قبر نیز با پارچه‌ای سیاه رنگ پوشیده شده است که هر از گاهی زائران آن را تعویض می‌کنند. بر بالای قبر دو تکه سنگ کوچک و بزرگ وجود دارد که زائران بنا به باور محلی با ساییدن آن دو به هم و مالیدن خاک آن بر دست و پا برای رفع درد و شفا یافتن استفاده می‌کنند.

5. دفن شدگان:

در اطراف این مقبره، قبرهای مختلفی از روستاهای همجوار (شهریاری و غریب) قرار دارد و همانند مقبره شیخ علی و پیر زیارتجاه اموات در این مکان دفن می‌شوند. قبور جدید شناسنامه دارند.

6. متولیان و خادمان:

این مکان در زمان‌های مختلف با همکاری مردم منطقه اداره می‌شده است. بعد از بازسازی و در سال‌های اخیر محمدعلی پودینه آن را اداره می‌کند.

راویان محلی:

امیرپور؛ شهریاری

تحقیق میدانی:

1388/12/29
منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.