مقبره‎ی سید دخل شاه بخاری

***
نام: سید دخل شاه بخاری؛ ملقب به «شیخ رکل شاه»/ نشانی: شهرستان چابهار، بخش دشتیاری، دهستان پلان، روستای چوکات/ قدمت: دوره قاجاریه/ تاریخ بازسازی: اوائل پیروزی انقلاب اسلامی/ دایر: کلاس‌های قرآن، زائرسرا/ مدیریت: مردمی
***

(1) موقعیت مقبره

مقبره‌ی شیخ دخل شاه بخاری ملقب به «شیخ رکل شاه» در مجاورت قبرستان قدیمی در شرق روستای چوکات واقع است. روستای چوکات از توابع بخش پلان شهرستان چابهار است که براساس سرشماری سال 1385، 171 خانوار و 708 نفر جمعیت داشته است. مردم این روستا به دو زبان بلوچی و جدگالی تکلم می‌کنند، زبان جدگالی یکی از خویشاوندان زبان سندی است. این روستا از طریق جاده‌ای خاکی به طول سه کیلومتر به جاده‌ی اصلی معروف به فاز دو چابهار متصل می‌شود و فاصله‌ی آن تا شهر چابهار در حدود صد کیلومتر است. مردم منطقه‌ی دشتیاری و روستای چوکات، شیخ رکل شاه را درویشی از اهالی «لسه بیله» از شهرهای پاکستان می‌دانند. وی بیش از یکصد سال قبل به روستای چوکات عزیمت کرد و در همین روستا درگذشت. این مقبره در فاصله‌ی سه کیلومتری جاده‌ی اصلی به سمت روستا در میان درختان انبوه کهیر و نخلستان‌ها قرار دارد. جاده‌ی خاکی از میان زمین‌های کشاورزی می‌گذرد و در این فاصله و در اطراف جاده، خانه‌های گلی روستا به صورت پراکنده ساخته شده است. تعدادی از مردمان روستای چوکات برای امرار معاش به عنوان کارگر فصلی به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و دریای عمان در رفت و آمد هستند و زنان آنها بیشتر به سوزن‌دوزی می‌پردازند.
دسترسی به مقبره با عبور کوچه‌های روستا، که به قبرستان قدیمی منتهی می‌شود، امکان‌پذیر است. پس از ورود به قبرستان، مقبره‌ای با گنبد گلی نمایان می‌شود. نخل‌ها و دیگر درختانی که در اطراف مقبره وجود دارد منظره مقبره را زیبا کرده و به آن جلوه‌ی خاصی بخشیده است. در اطراف مقبره، خانه‌هایی گلی ساخته شده که برخی از آنان در حال تخریب و بعضی دیگر قابل سکونت است و هم اکنون مورد استفاده قرار می‌گیرد. به فاصله‌ی تقریباً دو کیلومتری از این مقبره، مسجدی با معماری هندی وجود دارد که محل برگزاری نماز جمعه روستاهای اطراف است.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

بنا به اظهارات متولی، مقبره متعلق به سید دخل شاه ملقب به شیخ رکل شاه، از نسل امام حسین (علیه السلام) است. اما اطلاعات مدونی درباره‌ی شجره وی در دست نیست. براساس گزارش اداره کل اوقاف و امور خیریه این مکان یکی از اماکن متبرک است (بانک اطلاعات بقاع و اماکن متبرکه، فرم87).
مردم منطقه‌ی دشتیاری و روستای چوکات، شیخ رکل شاه را درویشی از اهالی «لسه بیله» از شهرهای پاکستان می‌دانند. وی بیش از یکصد سال قبل به روستای چوکات عزیمت کرد و در همین روستا درگذشت. فرزند دوم وی به نام کریمان شاه در کنار مقبره او به خاک سپرده شده است. این چنین نقل می‌کنند که وی دارای دو فرزند دیگر به نام‌های متن شاه و بادل شاه بوده است. در کنار مقبره و متصل به آن اتاقی وجود دارد که دو نوه‌ی او به نام‌های احمد شاه و سیدعلی شاه دفن شده‌اند.
درباره‌ی تاریخ و چگونگی فوت سید دخل شاه منابع تاریخی مکتوبی وجود ندارد. در کتاب نگاهی به سیستان و بلوچستان چنین آمده است: «این شیخ مریدان زیادی از بلوچ‌ها و سیاهان دارد و گویند مردی سخی و درویش منش بوده است» (افشار سیستانی، 1363، ص252).

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

این مقبره در محدوده‌ی قبرستان قدیمی روستا واقع شده است، اما تاریخ بنای اولیه آن نامشخص است. متولی و معتمدان روستا قدمت بنای اولیه را بیش از یکصد سال ذکر می‌نمایند. در قسمت شمالی مقبره، اتاقی مخروبه‌ای به ابعاد سه در شش متر وجود دارد که به گفته‌ی آنان در گذشته مهمانسرای زائران بوده است. دور تا دور مقبره را درختان کلیر، که از درختان بومی منطقه محسوب می‌شوند، فرا گرفته است. این مقبره در اوائل انقلاب اسلامی ایران بازسازی شده است. در برنامه‌ی بازسازی، ساخت اتاقی به مساحت سی مترمربع در فاصله بیست متری مقبره، دیوار محوطه و محوطه‌سازی و همچنین ضریح حرم انجام شده است.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

محوطه‌ی مقبره با مساحت تقریبی سه هزار مترمربع دیواری گلی از محیط اطراف مجزا کرده است. از سه جهت می‌توان وارد محوطه شد. صحن محوطه خاکی است. درختان کهنسال و تنومندی به نام کلیر در محوطه وجود دارد که پارچه‌های رنگی به آنها گره زده شده است. ساختمان مقبره از خشت و گل و به شکل مستطیل با مساحت چهل مترمربع ساخته شده و نمای آن با کاهگل مرمت شده است. بر روی آن گنبد خاصی وجود دارد که با شاخه‌های درختان به آن فرم داده‌اند و در وسط گنبد یک منارک تقریباً هفتاد سانتی‌متری وجود دارد. در چهار طرف گنبد و سقف پایین‌تر از آن، یعنی بر روی چهار گوشه‌ی دیوار مقبره که سقف کوتاهی دارد، هشت منارک به ارتفاع پنجاه سانتی‌متر به شکل کله قندی ساخته شده است. شکل گنبد از داخل شبیه مربع و تکه‌های چوب قابل رویت است. ورودی مقبره، کمی پیش‌آمدگی دارد و بالای آن با منارک‌های انگشتی تزئین یافته‌اند. در ورودی مقبره، آهنی و به رنگ سبز با ارتفاع یک متر و شصت سانتی‌متر است که به گفته راویان درِ اولیه از جنس چوب بوده که در بازسازی‌های اخیر تعویض شده است. کف صحن مقبره پایین‌تر از صحن بیرونی است و بدین ترتیب، برای ورود و دسترسی به ضریح باید پنج پله از جنس سنگ مرمر سفید را طی کرد که این سنگ فرش هم مربوط به بازسازی بناست. فضای درونی مقبره تاریک و کم‌نور است.
در سال 1383 بر روی قبرها ضریحی از فلز به رنگ سبز با ارتفاع هشتاد سانتی‌متر نصب شده است و زائران نذورات خود را به داخل آن می‌اندازند. بنا به گفته‌ی متولی، پارچه‌های تزئینی قبرها را زائران پاکستانی اهدا کرده‌اند. این دو قبر با سنگ مرمر پوشیده شده‌اند و ابعاد آن یک متر در دو متر و به ارتفاع چهل سانتی ‌متر است که هیچ‌گونه مشخصاتی ندارد. قبرها با پارچه‌های سبز رنگی که سوره‌ی «ناس» بر آن نقش شده پوشیده شده است. شاید همین رنگ سبز پارچه‌های نشانی از نسبت آنها به امامان باشد. روی اکثر قبرهای اطراف ویژگی‌های سید و شاه دیده می‌شود.
بر دیوار، دو تابلو از آیات قرآن با نوشته‌هایی از سوره «ناس» و «آیة الکرسی» از جنس پارچه مخمل نصب شده است. طاقچه‌ای در سمت چپ ضریح وجود دارد که در داخل آن چند جلد قرآن مجید با روکش پارچه‌ای و به رنگ‌های قرمز و سبز قرار گرفته و در بدنه دیوارها محلی برای روشن کردن عود و مشک نیز در نظر گرفته شده است.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

بیشتر زائران از اهالی روستاهای اطراف هستند که در همه روزها مراجعه می‌کنند، اما در روزهای دوشنبه، پنج‌شنبه و جمع تعداد زائران بیشتر می‌شود. گاهی نیز از کشورهای عربی و پاکستان هم برای زیارت به این مکان مراجعه می‌کنند. به همین دلیل، می‌توان گفت که این مکان اهمیت معنوی نسبتاً بالایی دارد.
براساس گزارش اداره‌ی کل اوقاف و امور خیریه، میانگین حضور سالیانه زائران هزار نفر ذکر شده است (بانک اطلاعات بقاع و اماکن متبرکه، فرم87).

2. نذورات:

نذورات مقبره شامل وجوه نقدی است که اغلب برای تعمیرات مربوط به ساخت و ساز مقبره و هزینه‌های آب و برق و ... استفاده می‌شود. در گذشته، ذبح قربانی هم در این مکان رواج داشته که امروزه کمتر شده است. امروزه نذوراتی به صورت نان، خرما، شیرینی و ... بین نیازمندان تقسیم می‌شود.

3. موقوفات:

زمینی که مقبره در آن قرار دارد بخشی از قبرستان قدیمی روستاست.

4. مراسم:

روز پیش از اعیاد مهم مانند قربان و فطر مردم به این مکان می‌آیند و با ادای نذورات و روشن نمودن مشک و عود و خواندن دعا از درگاه خدا طلب آمرزش می‌نمایند. شب‌های جمعه نیز در این مکان، خواندن قرآن و سوزاندن مشک و عود مرسوم است. عروس و دامادها نیز سه روز بعد از عروسی به زیارت می‌آیند و با ذبح گوسفند و پخش شیرینی بین دیگران، آغاز زندگی مشترک خود را به فال نیک می‌گیرند. از دیگر مراسم این است که زائران پارچه‌هایی رنگی به درخت کهنسالی گره می‌زنند که در محوطه وجود دارد. این کار برای رفع مشکل و طلب شفاعت انجام می‌گیرد.

5. دفن شدگان:

در اتاقی متصل به مقبره، دو قبر دیگر نیز وجود دارد که آنها هم هیچ مشخصاتی ندارند. کلمه «سید» بر روی سنگ اکثر قبرهای دارای مشخصات حک شده است.

6. متولیان و خادمان:

براساس گفته راویان و همچنین گفتگو با خادم مقبره، این مکان را در گذشته، اهالی محل اداره می‌کردند و اکنون چند سالی است که آن را محمد خورا از افراد مورد اعتماد روستا مدیریت می‌کند.

راویان محلی:

بلوچ؛ خان محمد دُرتاج؛ محمد خورا؛ محمد عمرزاده

تحقیق میدانی:

1388/11/9
منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.