بررسی سهم زنان عهد تیموری در آفرینش‌های هنری با تکیه بر هنر معماری

مقدمه

زن در عهد تیموری از مرتبه و مقام بالایی برخوردار بود. زنان در این دوره باتوجه به موقعیت و قدرتشان توانسته‌اند در حوزه‌های سیاست، معماری، هنر، شعر، نقاشی و خطاطی فعالیت چشمگیری داشته باشند. تیموریان پس از یورش‌های ویرانگر اولیه تیمور و خرابی پایه‌های اقتصادی و فرهنگی کشور به تشویق و حمایت از هنرمندان و اصحاب فرهنگ روی آوردند و چنان در این کار تأکید و حمایت کردند که منجر به وجود آمدن دوره‌ای تحت عنوان رنسانس تیموری شد. زنان این دوره با توجه به آزادی و قدرتی که داشتند به نوبه‌ی خود به تلاش‌هایی در جهت احیا، فرهنگ و هنر ایرانی پرداختند که ما در این پژوهش به بررسی سهم آنها در آفرینش‌های هنری این دوره با تکیه بر هنر معماری می‌پردازیم. در دوره تیمور هر چند زنان چندان حق مداخله‌ای در امور کشور نداشتند، اما تلاش‌های آنها که موفق می‌شدند از شدت خشم و غضب تیمور نسبت به شاهزادگان بکاهند، قابل توجه و مهم بوده است و این نشان دهنده موقعیت و قدرت آنها در زمان تیمور است.

چگونگی شکل‌گیری تیموریان

با درگذشت سلطان ابوسعید ایلخانی در 736 و در پی آن سقوط دولت ایلخانی در ایران دوره‌ای از آشفتگی و بی‌نظمی ایجاد شد که نتیجه‌اش جز جنگ‌های مکرر، خونریزی‌ها، ویرانی‌ها و عدم امنیت نبود. اما ظهور تیمور از سرزمین اولوس جغتای و تلاش‌های وی جهت کسب قدرت در مدت 10 سال سرانجام راه را برای او باز کرد. پس از نابودی رقیب خود امیرحسین در امر فرمانروایی مطلق‌العنان شد و پس از آنکه اولوس جغتای را تحت قدرت و نفوذ خود درآورد در سال 782 لشکرکشی به ایران را شروع کرد. (2)
هرچند پورش‌های وی به ایران نتیجه‌ای جز ویرانی، قتل و کشتار، خرابی اوضاع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در پی نداشت، اما جانشینان او گویی برای جبران این قتل و غارت‌ها به انواع هنرها و فنون توجه کردند که از میان این جانشینان می‌توان به شاهرخ بایسنقر، ابراهیم سلطان، الغ بیگ و سلطان حسین بایقرا اشاره کرد. (3) دوران حکومت شاهرخ را دوران اوج سیاسی حکومت نیموریان می‌دانند. اما در دوره جانشینان وی آنها برای کسب قدرت به مبازرات و جنگ‌های داخلی روی آوردند تا سرانجام این حکومت با قتل سلطان حسین بایقرا توسط یادگار محمد به پایان رسید.

تیموریان و توجه آنها به هنر

یورش‌های تیمور هرچند ویران کننده بود، اما توجه وی به کارکرد و تأثیر اعزام اهل هنر و فن از هر طبقه‌ای به شهر تیمور پایتخت جدید وی را نباید دست کم انگاشت. تجمع اصحاب هنر و فن در شهر سمرقند باعث شد تا به تدریج پایه‌های اولیه‌ای برای احیاء فرهنگ و تمدن ایرانی در این دوره برداشته شود که هرچند در ابتدا این تحول از سمرقند شروع شد، اما با پایتختی هرات در زمان جانشینان تیمور و نقش مراکز دیگری چون بخارا و سراسر شهرها سرانجام منجر به پدیدآمدن دوره‌ای در تاریخ حیات فرهنگی و هنری ایرانیان شد که به عهد رنسانس تیموری مشهور است. نقش مؤثری که جانشینان تیمور در احیاء دوباره حیات فرهنگی این دوره برداشتند، و حمایت از اهل دانش و هنر، ساخت بناها و آثار تأثیرگذار در احیاء گسترش دانش و فرهنگ اعم از مدارس و مساجد بسیار مهم بود.
علاقه خود آنها به انواع دانش و هنر و به وجود آمدن شرایط مناسب برای اهل دانش و هنر خود می‌تواند به عنوان چند عامل تأثیرگذار در رنسانس عهد تیموری مؤثر باشد. هرات پایتخت شاهرخ و سمرقند محل اقامت الغ بیگ مراکز درخشانی برای هزاران هنرمند، نقاش، موسیقی‌دان و خوشنویس بودند. به تشویق و اغلب به سرپرستی شخص شاهرخ و پسرش بایسنغر، دستنوشته‌های بسیار زیبایی تهیه شد که با مینیاتورهای ظریف منقش به غنی‌ترین رنگ‌ها تصویرسازی شد. (4) نمونه خط بسیار زیبای بایسنغر را می‌توان بر کتیبه ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد دید. (5) ابراهیم سلطان نیز مردی ادب پرور و درعین حال کتابدوست بود و خطاطان و شاعران و دانشمندان را گرامی می‌داشت و سرانجام تشویق‌های وی است که منجر به نوشتن ظفرنامه شرف‌الدین علی یزدی می‌شود. (6)
از لحاظ انواع هنرها، هرات قرون هشتم و نهم هجری زبانزد شرق جهان اسلام بود. (7) پس از بایسنغر باید از سلطان حسین بایقرا سخن بگوییم که دوران حکومت وی از لحاظ رونق و گسترش فرهنگ، ادب و هنر مشخصه‌ترین دوران حکومت جانشینان شاهرخ است. دربار وی که محفل هزاران خوشنویس، نقاشی، موسیقی‌دان، هنرمند و صحاف بود با وجود وزیر دانشمند دوستش امیر علیشیر نوایی که خود آثاری به زبان ترکی دارد، نشان دهنده رشد و شکوفایی هنر و ادب در این زمان است.
در این دوران در عرصه انواع هنرها اعم از مینیاتور، تذهیب، صحافی، فلزکاری، قالی‌بافی و معماری شاهد انواع پیشرفت‌هایی هستیم که مسلماً امیران تیموری در حمایت از این هنرها نقش اساسی داشته‌اند.

نگاهی به موقعیت زن در عهد تیموری

زنان در دوران تیموری نیز مانند ادوار پیشین پایبند و فرمانبردار مردان بودند. با این حال اهمیت و اعتبار زنان در هر مرتبه و طبقه‌ای از طبقات جامعه نزد مغولان و تیموریان قابل مقایسه با هیچ یک از ادوار دیگر نیست. (8) در دوره تیمور هر چند زنان چندان حق مداخله‌ای در امور کشور نداشتند، اما تلاش‌های آنها که موفق می‌شدند از شدت خشم و غضب تیمور نسبت به شاهزادگان بکاهند، قابل توجه و مهم بوده است و این نشان دهنده موقعیت و قدرت آنها در زمان تیمور است. (9) بارتولد درباره‌ی زنان حرمسرای دوره تیموری می‌گوید: زنان حرمسرای تیمور به شیوه زنان مسلمان رفتار نمی‌کنند و عادت و رفتار آنها بیشتر شبیه اعمال زنان مغولی است. (10) می‌توان این موقعیت برتر آنها را در سخنان ابن بطوطه و کلاویخو هم دید. ابن بطوطه در این باره می‌نویسد که مقام زن پیش ترک‌ها و مغول‌ها خیلی بلند و محترم است. (11) کلاویخو در سفرنامه خود سخن از همین جایگاه زنان می‌کند که شاهزاده خانم‌ها بدون حجاب و با روی باز در مجالس شرکت می‌کنند و از مردان خود دعوت می‌کنند. (12) که این نمونه‌ها خود نشان دهنده جایگاه والای زن در این دوره است. البته این جایگاه بستگی به قدرت و توانایی زنان هم دارد. همین نگاه ویژه تیموریان به زنان منجر به آن می‌شود که شخصی چون تیمور برای زنان خود کاخ‌های باشکوه و بناهای عالی برآورد که این بناها به نوبه خود در امر معماری دوره تیموریان تأثیر بسیار زیادی دارند. آزادی و موقعیت ویژه زنان در این دوره با توجه به قدرت و توانمندی آنها، آن هم در زمانی که به عصر رنسانس تیموری معروف است، پس از دوره فترت و ویرانی‌های آغازین حکومت تیمور ما شاهد تحولات بسیار زیادی در عرصه هنرها هستیم.

بررسی سهم زنان در آفرینش‌های هنری

زنان این دوره با توجه به قدرت و موقعیت خود و با توجه به اینکه در دوره‌ای قرار گرفته بودند. که فرهنگ و انواع هنرها در حال شکوفایی بود، توانستند در زمینه‌هایی در انواع هنرها دست به آفرینش بزنند و به قدر توانایی خود در شکوفایی فرهنگ و هنرهای ایرانی تأثیرگذار باشند. از جمله: از زنان خوشنویس دوره تیموری می‌توان به شاد ملک (شاد ملک خاتون) دختر محمد سلطان گورگانی و نوه تیمور لنگ اشاره کرد. (13) هر چند که از زندگی وی اطلاع دقیقی در دست نیست، اما از وی خطوط خوشنویسی از قرآن مذهبی باقی مانده است که وی آن را در سال 871 هـ .ق نوشته که نشان دهنده هنر وی در خوشنویسی است. (14) از زنان دیگری که در عرصه موسیقی در قرن نهم هجری فعالیت داشته‌اند می‌توان از شاد ملک‌آغا نام برد به طوری که برای هنر و استعدادش در موسیقی در سراسر هرات همتایی وجود نداشت و شهرتش تا دوردست‌ها پیچیده شده بود. (15)
عرصه‌های فعالیت‌های زنان عصر تیموری تنها محدود به این دو هنر نبود و ما می‌توانیم از طریق آثار به جامانده از فعالیت‌های گسترده زنان در حوزه شعر و شاعری اطلاعات بسیار جالب و کاملی در اختیار داشته باشیم که این امر، بیانگر گستردگی فعالیت زنان در عرصه هنر این عصر است. از زنان شاعر در این دوره می‌توان از دولت سمرقندی نام برد. وی از زنان شاعری بود که در سمرقند در قرن هشتم هجری و معاصر با امیر تیمور زندگی می‌کرد و گویی ملاقاتی هم با امیر تیمور داشته است، (16) از دیگر شاعران زن دوره شاهرخ می‌توان به مهری هروی (مهرالنساء) اشاره کرد. وی مصاحب همسر هنر دوست و هنرپرور شاهرخ، گوهرشاد بیگم بوده است. مهری شاعری مطایبه‌گر و بدیهه‌سرا بود، برخی از تذکره‌ها نام مهری را مهری برایته نیز نوشته‌اند و او را مصاحب نور جهان بیگم همسر جهانگیر از پادشاهان بابری هند معرفی کرده‌اند. مؤلف تذکره شاهی او را مهریز کشمیری نامید. به نوشته قزوینی مترجم مجالس النفائس مهری دیوانی سبکی مانند حافظ داشته است. (17)
از دیگران شاعران این دوره می‌توان از مهستی نام برد که امیر علیشیر نوایی وزیر دانشمند و هنردوست سلطان حسین بایقرا درباره او می‌نویسد: «رباعیات خوب دارد» (18) یا درباره عایشه مقریه می‌نویسد: «از جمله زنان شاعره است». (19)
از دیگر شاعران زن فعال معاصر امیر علیشیر نوایی و جامی می‌توان بیجه منم را نام برد که به گفتار نویسنده جواهرالعجائب: «فضلش غایت و نهایت نداشت» (20) «و تقویم خوب استخراج می‌کرده و شعر نیز نیکو می‌گفته». (21) بیجه علاوه بر هنر شاعری در علم ستاره‌شناسی و الهیات از اساتید زمان خود بوده است وی به طوری در هنر سخن سرایی آوازه داشته که اشعار به ویژه طنزآمیزش ورد زبان مردم شهر بوده است. (22) از دیگر زنان شاعر این عصر که اشعار وی در مجلس امیر علیشیر نوایی خوانده می‌شد بی‌بی دلی بوده که سرودهایش به نام بیدگلی هم شهرت دارد او را یکی از با ذوق‌ترین شاعران هرات دانسته‌اند. (23)
حوزه فعالیت زنان در هنر شاعری حتی به داخل حرمسرای سلطان حسین میرزا هم رسیده به طوری که خبر از وجود شاعر زنی به نام نهانی اصفهانی داریم که آموزگار زنان حرم سلطان حسین میرزا در حوزه شعر بوده است. (24) همسر سلطان حسین میرزا بایقرا هم، رقیه بیگم از زنان شاعر و ادیبی بوده است که با شعرای درباری از قبیل مولانا بنایی و خواجه آصفی مشاعره می‌کرده است «مولانا بنایی و خواجه آصفی می‌گفتند که ما هربار که به مجلس مهدعلیا (رقیه بیگم) می‌رویم از آنجا شرمنده بیرون می‌آییم». (25) از دیگر زنان فعال در عرصه هنر شاعری می‌توان از بی‌بی بیدلی (بی‌بی آرزوی سمرقندی) نام برد که در مجالس النفائس نام برده شده است. (26) همچنین می‌توان از آتونی نام برد همسر وی ملا بقایی مورد احترام و طرف مشورت امیر علیشیر نوایی بوده است. (27)

کلیاتی درباره هنر معماری این دوره

برای بررسی سهم زنان در معماری عصر تیموری ابتدا باید هر چند به طور خلاصه به بررسی هنر معماری این دوره بپردازیم تا بهتر بتوانیم از تأثیر آثار معماری ساخته شده توسط زنان این دوره سخن بگوییم.
اشتیاق تیمور به ساخت بناهای باشکوه و اصرار وی بر اعزام معماران چیره دست از سرزمین‌های تسخیر شده موجب شد هنر معماری از روزگار خود تیمور رونق و جلوه بیشتری بیاید. این امر به ویژه در سال‌های آخر حکومت وی به شدت دنبال شد و منجر به ساخت آثار و بناهای بسیار زیبا گردید. علاقه به ساخت ابنیه و مساجد در زمان شاهرخ جانشین تیمور ادامه پیدا کرد که منجر به ساخت مدارس و مساجد فراوان در هرات و سایر شهرها گردید. بهترین آثار هنری دوره جانشینان تیمور را می‌توان در معماری و کاشی کاری در هرات و مخصوصاً در سمرقند دید. (28) به طور کلی در عصر تیموریان صنعت معماری و تزیین نقوش و نگار در ابنیه به طرز شگفت‌آوری ترقی و پیشرفت نمود و می‌توان عالی‌ترین نمونه صنعت کاشی کاری این عصر را در ابنیه مذهبی و آرامگاه‌های پادشاهان تیموری یافت. (29) در داخل و خارج این امکنه روکش و گنبدها و مناره و سردرهای بلند، تزیینات فراوان با کاشی، خشت و معرق وجود دارد که زمینه رنگ آنها بیشتر زرد، آبی، فیروزه‌ای و سبز لاجوردی است که با طرح، نقش و رسم گل و برگ توأم شده است. (30) در برخی از ابنیه این دوره بالاخص در ساختمان‌های حوزه سمرقند نظیر مسجد بی‌بی سمرقند بقایایی بازمانده، که معرف تکمیل صنعت گچ‌بری و ریزه‌کاری در این عهد است. در دوران تیموریان بسیاری از عقایدی که در قرون پیشین نمودی نمی‌یافتند مورد استفاده قرار گرفتند و در عین حال که بعضی از مساجد به سبک سنتی ساخته می‌شدند مانند مسجد گوهرشاد در مشهد که از نوع چهار ایوانی است توجه خاص به درگاه و ایوان قبه معطوف شده بود که به اوج خود رسید. (31) این روند تناسب در معماری به تدریج به سمت عظمت‌گری در خلوت‌ترین شکل خود در مسجد بی‌بی خانم در سمرقند دیده می‌شود و تناسبات استثنایی به طور مداوم در تمام بخش‌های مسجد دیده می‌شود و تأثیر آن شگفت‎انگیز است. (32) در مجموع می‌توان گفت که از خصوصیات ویژه معماری این عهد شکوه و عظمت بنا و امر تزیین آن است.  

بررسی سهم زنان در هنر معماری عهد تیموری

در بررسی سهم زنان در هنر معماری دوره تیموری بهتر است که این آثار را تقسیم کنیم، زیرا گروهی از این آثار توسط تیمور برای خاتون‌ها و زنان خویش ساخته شد و گروهی از این بناها به دستور زنان مقتدر عصر تیموری یا بر اثر حمایت آنها به وجود آمد. در اینجا ابتدا گروه اول بناهای این دوره را نام برده و به بررسی آن می‌پردازیم.
1. مدرسه بی‌بی خانم: مدرسه دینی تأسیس شده در دوره تیمور که توسط وی ساخته شده بود. این مدرسه بسیار عالی را تیمور به افتخار زن چینی‌اش بی‌بی خانم ساخته است. قسمت‌هایی از آن بنای چهار ایوانی محاط به اتاق‌هایی بود که اکنون تنها دو مناره از آن باقی مانده است. (33)
2. مسجد بی‌بی خانم: مسجد جامع تیمور معروف به مسجد بی‌بی خانم که از (810- 808 هـ .ق) در سمرقند توسط تیمور، پس از بازگشت وی از نبرد پیروزمندانه‌اش از هندوستان ساخته شد. این بنا که در جنوب دروازه آهنین که میان شهر قدیم و محلاتی که به تازگی در جنوب مسکون شده بود، ساخته شده است. این بنا یکی از عظیم‌ترین بناهایی است که تا آن موقع در عالم اسلامی ساخته شد، بود. مقابل این مسجد زوجه دیگر تیمور سرای ملک خانم یک مدرسه توأم با آرامگاه بنا کرد. (34)
3. قصر بَیکَسی سلطان دختر امیرزاده میرانشاه: در کتاب ظفرنامه یزدی در شرح یکی از بناهای ساخته شده توسط تیمور این گونه آمده است: «حضرت صاحبقرانی به باغی که به طرف شمالی معموره سمرقند احداث فرموده بود و به باغ شمال مشهور نقل فرمود سراپرده کیهان فسحت زده کندلان و بارگاه و خیمه و خرگاه به اوج آسمان و ذروه ماه برافراختند و آن آرامگاه ارم آیین را از التیام اسباب تجمل و تمکین رشک نزهت سرای خالد برین ساختند ... و فرمان قضا جریان به صدور پیوست که در آن باغ فردوس‌وش قصری رفیع دلکش و عشرت گاهی به غایت خوش باسم خدرمعلی دختر امیرزاده میرانشاه بیکسی سلطان بپردازند» و باز در همان جا در ذکر توصیف بنا بیان می‌کند: «هر رکنی از آن ستونی از سنگ مرمر که از تبریز نقل نموده بودند، نصب کردند. سطوح دیوارش را به لاجورد و زر چنان طرفه و در خور منقش ساختند که طراوتش گرد تعبیر و تشویر بر ارتنگ مانی و نگارخانه چین نشاند و ...». (35)
4. قصر تَکِل خانم: ظفرنامه در جای دیگر از طرح بنایی برای تکل خانم در باغ دلگشا سخن می‌گوید که تیمور «نوینیان را به خواستگاری وی فرستاده بوده». (36) «در میان آن طرح اساس انداختند مشتمل بر سه طاق رفیع و قلعه منیع و برفعت منزلت و علو شأن و زیب و دلفریبی حشمت ثابت بنیان افراخته و پرداخته گشت و همت پادشاهانه از برای تطیب خاطر مخدره تق جلالت که مراعات او را سنن نسیه و طرایق پسندیده است آن را به اسم تکل خانم دختر خِضر خواجه اغلان نامزد فرمود». (37)
5. خانه‌ای برای آسایش مادرزن بزرگش خانم: کلاویخو در شرح توضیحات خود در سمرقند سخن از اقامت سفیران در خانه‌ای می‌کند که «اصلاً برای آسایش مادرزن بزرگش خانم ساخته شده بود». (38)
بعد از بیان آثار ساخته شده توسط تیمور از آثاری سخن می‌گوییم که توسط زنان عصر تیموری ساخته شده است.
1. مدرسه سرای ملک خانم: مدرسه‌ای است که در مقابل مسجد جامع سمرقند معروف به بی‌بی خانم توسط سرای ملک خانم همسر تیمور ساخته شده است. (39) این مجموعه نشان دهنده تکامل فنون معماری و آرایش نخستین مرحله معماری آسیای میانه است.
2. آرامگاه شاد ملک آغا خواهرزاده تیمور: تلاش‌های نخستین تیمور در یادبود اعضای درگذشته خانوادهاش در مجموعه‌ای از آرامگاه‌هایی به نام شاهزند متمرکز شده است. قدیمی‌ترین این آرامگاه‌ها که از نظر ساخت، ساختمان مکعبی گنبد با یک نمای پیشین که بیشترین تأکید آن بر در ورودی تزیینی آن است، توسط ترکان آقا خواهر تیمور در این مجموعه آرامگاهی ساخته شده است. یکی از ویژگی‌های نوینی که در ماوراءالنهر و ایران بسیار به کار می‌رفت در نمای پیشین آرامگاه شاد ملک تزیین سطوح جدار و دیوارهای مشرف بر مزغل با قاب بندهای مستطیلی و مربعی آرایش یافته است. بیشتر قسمت‌های تزیین مرکب از کاشی‌های لعابی است که به گونه برجسته کار شده است و این تکنیک در ایران ناشناخته بوده است. (40)
3. بازار مجموعه ریگستان: مجتمع دیگری از بناهای تاریخی در محلی واقع شده است که امروزه ریگستان نامیده می‌شود، اما در سده 15 بازار مرکزی در آن قرار داشت. شاید به دستور تومان‌آغا همسر تیمور اینجا یک بازار سرپوشیده ساخته شده بود که اکنون در همانجا مدرسه شیر درست شده است. (41)
4. مدرسه پریزاد ندیمه گوهرشاد خاتون: این مدرسه توسط پریزاد ندیمه گوهرشاد خاتون همسر هنردوست شاهرخ در کنار حرم امام رضا و مسجد گوهرشاد ساخته شده است. (42) این مدرسه بنایی باقیمانده از قرن نهم هجری است و تزیینات، کاشیکاری‌ها و گچ‌بری‌های بسیار زیبایی دارد. (43) او املاکی را بر این مدرسه وقف کرده است که طلاب علوم دینی از 20 تا 30 نفر می‌توانستند در آن مدرسه تحصیل کند. از پریزاد چند بنای دیگر در مشهد مقدس باقی مانده است. (44)
5. مَیل آهنگان خانون: بنای تاریخی در مشهد منسوب به گوهر تاج خاتون خواهر یا یکی از اقوام گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری است. ریشه این بنا در ترکستان است و مشهورترین نمونه آن را می‌توانیم در گور میر ببینیم. هرچند عده‌ای در اینکه این بنا متعلق به گوهرتاج خاتون باشد شک دارند، اما نقوش زنانه گل‌های مینایی که نما را آذین داده‌اند مؤید این نظر است. این بنا، بنایی است آجری که از داخل هشت گوشه و از خارج مدور است. بر فراز آن گنبدی قرار دارد، اما در داخل بنا نقش و نگاری دیده نمی‌شود. (45)
6. آثار ملکت‌آغا همسر امیر تیمور: وی دختر خضراوغلان از بزرگان دشت قبچاق بود که بعدها به همسری امیر تیمور گورکانی درآمد و در بلخ به بنای مدرسه‌ای همت گمارد. او در کمال زیبایی و حوصله در تزیین آن کوشید او در بلخ منشاء آبادانی فراوان شد. همچنین در شهر هرات خانقاه، دارالحدیث و دارالشفاء و حمام بزرگی ساخت و در ده فرسنگی هرات میان راه درزنگی و چهل دختران، کاروانسرایی (رباط) وسیع و عالی ساخت. ملکت آغا برای خود بقعه‌ای زیبا با گنبدی بزرگ که در کنار مدرسه بلخ واقع بود ساخت که پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شد. (46)
7. مرقد امامزاده جعفریه: معصومه بیگم از زنان خیر قرن نهم هجری و از سادات ساکن اصفهان، مرقد امامزاده جعفر(علیه‌السلام) معروف به جعفریه را بنا نهاد خود او نیز در این حرم مدفون است. (47)
8. مدرسه بدیعیه: بیگه سلطان بیگم زوجه سلطان حسین بایقرا در هرات مدرسه‌ای به نام بدیعیه منسوب به پسر خویش بدیع الزمان ساخت. بنا بر گفته احمدالله خان کریمی در هنگام افتتاح این مدرسه تشریفاتی به کار رفت. (48)
9. آثار آگه بیگم: او از زنان شایسته خاندان تیموری است و همسر میرزا میرانشاه است. وی در شهر هرات از محبوبیت بسیاری برخوردار بود و از آنجا که همانند بیشتر زنان مغول تبار به ساختمان سازی علاقمند بود از او یادگارهایی چند از این دست در شهر هرات باقی مانده است. (49)
10. آثار گوهرشاد خاتون: گوهرشاد خاتون همسر شاهرخ از مهمترین زنان عصر تیموری است که نمونه‌ای از زنان قدرتمند و هنردوست این عصر محسوب می‌شود. وی در کنار همسرش شاهرخ، در امور سیاسی دخالت داشت. شاهرخ در دوران نسبتاً آرام حکومت خود دست به اقدامات زیادی در جهت آبادانی نواحی حکومتش زد. گوهرشاد خاتون در کنار چنین همسری و با روحیه‌ی هنردوست و هنرپرور خود - که ما می‌توانیم از بایسنقرمیرزا و ابراهیم سلطان فرزندان وی که نمونه‌ای از تربیت او محسوب می‌شوند، نام ببریم - دست به ساخت آثاری زد که در نوع خود از زیباترین آثار معماری ایران محسوب می‌شوند. مسجد جامع مشهد که به نام گوهرشاد زوجه سلطان شاهرخ نامیده می‌شود. این مسجد یکی از بهترین آثار معماری ایران است که در سال 821 توسط معمار مشهور ایرانی قوام‌الدین شیرازی و به سبک مساجد ایوانی ساخته شده است. (50) به نظر بعضی از باستان شناسان، مسجد گوهرشاد مشهد در زمره عالی‌ترین 12 بنای تاریخی دنیا به شمار می‌رود. این مسجد تقریباً در سال 821 تمام شد. بنای آن 12 سال به طول انجامید و تحت نظر قوام‌الدین معمار معروف شیرازی انجام یافت. (51) مسجد دارای 14 ایوان گنبدی بزرگ و در مناره بلند به ارتفاع 42 متر است (52) چون این مسجد یکی از ابنیه آستانه امام رضا (علیه‌السلام) محسوب می‌شود، سردر و مدخل مستقلی ندارد و جای آن سردر ایوان طرف قبله قرار گرفته است. این سردر عبارت است از یک طاق عظیم کاشیکاری است که در طرفین آن مناره‌ای وجود دارد که به جای اینکه مطابق معمول روی دیوار بنا باشد تا سطح زمین امتداد یافته است که زیبایی کاشیکاری آن حیرت آور است. سردر عظیم آن را کتیبه مفصلی از کاشیکاری احاطه نموده است و در آن بایسنقر میرزا محاسن و تقوای مادرش (گوهرشاد) را تمجید کرده است. (53) ایوان باشکوه این مسجد و کتیبه تاریخی مفصل آن که از جنس کانی است و به خط بایسنقر پسر ارشد شاهرخ با حروف بسیار درشت سفید بر زمینه‌ای آبی رنگ و در نهایت زیبایی نوشته شده است اعجاب بینندگان را برمی‌انگیزد. (54) گذشته از جنبه کاشیکاری و رنگ آمیزی‌های متنوع این کتیبه مطلبی که بی‌نهایت در ارزش هنری و تاریخی این نوشته مؤثر است، شیوه و حسن خط در کتابت مفاد کتیبه است که به وسیله یکی از شاهزادگان فرهنگ‌پرور، خطاط و نقاش تیموری به یادگار باقی مانده است. از این رو محققین باستان شناس برای این کتیبه تاریخی از لحاظ هنری و نکات تاریخی آن اهمیت زیادی قائلند و به همین دلیل است که این بنا با معماری دلپسندی که دارد یکی از شاهکارهای معماری دنیا محسوب می‌شود. به طورکلی مسجد گوهرشاد شامل قسمت‌های زیر است: جامع تاریخی، صحن، ایوان مقصوره، شبستان، گنبد مناره. (55) ویلبر درباره هنر به کار رفته در مسجد گوهرشاد در کتاب معماری تیموری در ایران و توران می‌نویسد: گچ کاری رنگی پس از رواج کاشیکاری در ایران از بین نرفت، بلکه استعمال این نوع تزئین در داخل ابنیه قرن 15 میلادی مانند مسجد گوهرشاد ادامه یافت. (56) مجموع این بناها و کاشیکاری‌های معرق و خوش آب و رنگ و کتیبه‌های زیبای آن موجب شده است که این مسجد از هر حیث کامل و در ردیف یکی از عالی‌ترین نمونه‌های معماری جهان به حساب آید. (57) علاوه برآن گوهرشاد در بسیاری از شهرها بناهای با عظمتی بنیاد نهاد که از آن میان می‌توان به مسجد جامع شهر مشهد و مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات اشاره کرد. از آثار دیگر گوهرشاد بیگم که می‌توان به آن اشاره کرد مدرسه وی در نزدیکی نهر انجیل شهر هرات است که در سال 820 ساخته شده است و کتابخانه‌ای عظیم بر آن وقف شده است. (58)
یکی دیگر از آثاری که به خاطر وی ساخته شده است، مقبره گوهرشاد است که در محل به نام گنبد سبز مشهور است و شامل قبور گوهرشاد خاتون و فرزندش بایسنقر میرزا است. این مقبره به شکل چهارگوش با گنبدی سه گانه است که در مرکز آن بنا شده است. پائین‌ترین گنبد کم عمق‌تر است و با طرح‌های گل و اجسام هنری نقاشی شده است. گنبد بالاتر شیاردار است و با کاشیکاری‌های آبی و سبز مطابق سبک تیموری تزئین شده است و نقاشی‌های سقف آن زیباترین نوع نقاشی زمان شاهرخ به حساب می‌آید. (59)
علاوه بر آثار ذکر شده بالا می‌توانیم از آثار معماری زیر نام ببریم: مقبره شیرین بیگ آغا خواهر امیر تیمور که در مجموعه شاه‌زند واقع در سمرقند در سال 787 ساخته شد و برای اولین بار از فن معماری خشت موزائیک استفاده شده است. (60) همچنین می‌توان از آرامگاه تومان آغا همسر تیمور در سمرقند با طرح‌های خشت موزائیک و خانقاه و مدرسه وی نام برد. (61) همچنین می‌توان از مقبره گوهرشاد خانم که به عنوان گنبد سبز مشهور است و شامل قبور گوهرشاد آغا و بایسنقر است نام برد. نقاشی سقف‌های این بنا زیباترین نوع نقاشی زمان شاهرخ محسوب می‌شود. (62) بناهای خطیره بی‌بی محب، خطیره فیروزه سلطان و خطیره بیگم والده سلطان حسین نیز از آثار دیگری است که می‌توان نام برد. (63) همچنین می‌توان از «عمارت موسومه به آغاجه که منسوب به آغاجه زوجه سلطان حسین میرزا بایقرا در مشهد مقدس» (64) است، نام برد.
زنان در عصر تیموری باتوجه به قدرت و موقعیت خود توانستند آثار معماری ارزشمندی را به وجود آورند و در ساختن آثار و بناهای معماری این دوره که نشان دهنده شکوه و عظمتی در تاریخ معماری ایرانیان است، سهیم و تأثیرگذار باشند و نام آنها در کنار فرمانروایان و حاکمان تیموری باقی بماند. علاوه بر بناها و آثار معماری که توسط شاهزادگان، همسران خاندان تیموری و زنان درباری ساخته شده است، در یزد - که در زمان شاهرخ زیر نظر امیرچقماق بود - آثاری توسط همسر این فرد که خود از خاندان تیموری بود، ساخته شده است. «فاطمه خاتون حرم امر مشارالیه در خارج یزد به محله سرآب نو متقارب دهاباد آسیایی نیکو ساخته و گنبد خانه نیکو پرداخته» (65) وی با همسرش مشترکاً در بنای مسجد جامع یزد دخالت داشت، همچنین از دیگر آثار وی بنای دو حمام، چاه، کاروانسرا و خانقاه است. (66) تاریخ جامع مفیدی از بنای ساباطی عالی در باغی که توسط بی‌بی فاطمه به وجود آمده سخن می‌گوید: «بقرب باغات مذکوره باغی مشجر نیکو ساخته و ساباطی عالی بر درگاه باغ برافراخته» (67) همچنین باید از مقبره فاطمه خاتون به نام ستی فاطمه یزد نام برد که بنایی است یک اطاقی با گنبد کلاهی شکل و پوشیده از کاشی‌های سبز رنگ واقع در کوچه‌ای در قسمت شمالی میدان میرچخماق. (68)
بدین ترتیب زنان در عصر تیموری باتوجه به قدرت و موقعیت خود توانستند آثار معماری ارزشمندی را به وجود آورند و در ساختن آثار و بناهای معماری این دوره که نشان دهنده شکوه و عظمتی در تاریخ معماری ایرانیان است، سهیم و تأثیرگذار باشند و نام آنها در کنار فرمانروایان و حاکمان تیموری باقی بماند.

نتیجه

در بررسی سهم زنان در آفرینش‌های هنری دوره تیموری با تکیه بر هنر معماری می‌توان به این نکات اشاره کرد:
1. زنان در دیدگاه تیموریان دارای مرتبه و مقام والایی بودند و آزادی و موقعیت‌های بهتری نسبت به دوره‌های گذشته داشتند، چنانچه نوشته‌های اشخاصی چون ابن بطوطه و کلاویخو نشان دهنده این نگاه (موقعیت بهتر زنان) است.
2. دوره حکومت تیموریان، دوره‌ای است که به عهد رنسانس تیموری مشهور شد و در این دوره بار دیگر هرات، سمرقند و دیگر شهرهای ایران با توجه به موقعیت خود در احیاء فرهنگ و تمدن ایرانی مؤثر بودند. از آنجا که هنر یکی از زیر مجموعه‌های فرهنگ است در این دوره به شکوفایی و رشد بالایی می‌رسد.
3. فرمانروایان تیموری و شاهزادگان آن مسلماً در این شکوفایی تأثیرگذار بودند و با توجه به علایق و قدرت خود سعی در حمایت از اهل هنر و هنرمندان و دانش دوستان داشتند و در به وجود آوردن شرایط و زمینه‌های مناسب جهت این رشد و شکوفایی تلاش‌های بسیاری انجام دادند.
4. علاقه و هنرمندی و هنردوستی فرمانروایان و شاهزادگان تیموری را نمی‌توان بدون توجه به تأثیر مادران و همسران آنها در این هنردوستی مورد بررسی و کندوکاو قرار داد. مسلماً زنان هنردوست و هنرپروری چون سرای ملک خانم، تومان آغا، گوهرشاد خاتون، رقیه بیگم و فیروزبیگم در به وجود آوردن این حس هنردوستی و همچنین حمایت از اهل هنر مؤثر بوده‌اند.
5. با توجه به موقعیت والای زنان و علاقه آنها به انواع هنرها مسلماً به دنبال علایق و قدرتشان در به وجود آوردن آثار هنری مؤثر بوده‌اند که ما در این پژوهش به ذکر نمونه‌هایی از آن پرداختیم. یکی از انواع هنرها معماری این عصر است که پس از ویرانی‌های اولیه تیمور، دوره جدیدی در هنر معماری به وجود آمد. در این دوره جدید از معماری که خصوصیات ویژه خود را در عظمت و شکوه بنا و در تزئین هر چه زیباتر بناها چه از طریق کاشیکاری، گچبری و حتی به وجود آمدن تزئین‌های جدید نشان می‌دهد، زنان با تکیه بر قدرت و موقعیتشان همدوش فرمانروایان تیموری به خلق آثار معماری پرداختند یا در به وجود آمدن آنها تأثیرگذار بودند.
6. اطلاعات و منابع ما درباره این تأثیرگذاری یا آفرینش‌های هنری شامل زنان دربار تیموری یا نزدیکان آنها بود که با تکیه بر قدرت و موقعیتشان خصوصاً در آفرینش آثار معماری می‌توانستند این کار را انجام دهند، هرچند ما می‌توانستیم نمونه‌هایی از زنان عادی و عامی این دوره که به عنوان مثال ذوق شاعری داشتند را نام ببریم. اما هنر معماری با توجه به شرایط خود (قدرت و امکانات مادی) تنها در اختیار زنان دربار تیموری یا نزدیکان آنها بوده است.

نمایش پی نوشت ها:
1. عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران.
2. اقبال آشتیانی؛ عباس، ظهور تیمور، به کوشش میرهاشم محدث، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1360، ص 10.
3. چند تن از خاورشناسان؛ با تمدن ایرانی، ترجمه‌ی عیسی بهنام، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346، ص 292.
4. بلاغت؛ ویلفرید، جاده زرین سمرقند، ترجمه رضا رضایی، انتشارات جانزاده، چاپ اول، تهران، 1363، ص 214.
5. نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان (از مغول تا قاجاریه)، تهران، نشر هما، 1364، ص 87.
6. همان منبع، ص 88.
7. نظامی باخرزی، عبدالواسع، مقامات جامی (گوشه‌هایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان، با تصحیح نجیب مایل هروی، تهران، نشر نی، 1371، ص 5.
8. میرجعفری، دکتر حسین، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره‌ی تیموریان و ترکمانان، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) تهران، اصفهان دانشگاه اصفهان، 1379، ص 209.
9. اجتهادی، مصطفی و محسن بهلولی، دایرةالمعارف زن ایرانی، انتشارات بنیاد دانشنامه‌ی بزرگ فارسی، تهران، 1382، ج 2، ص 574.
10. همان منبع، ج 2، ص 574.
11. میرجعفری، منبع پیشین، ص 209.
12. سفرنامه‌ی کلاویخو، ترجمه‌ی مسعود رجب نیا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1337، ص 373.
13. دایرةالمعارف زن ایرانی، ج 2، ص 673.
14. عقیقی بخشایش؛ عذرا، هنر خط و زنان خوشنویس در تمدن اسلامی، نشر آذربایجان، تهران 1375، ص 96-97.
15. فرخ زاد؛ پوران، دانشنامه‌ی زنان فرهنگ ایران و جهان، (زن از کتیبه تا تاریخ)، نشر زریاب تهران، 1378، ج 2، ص 1109.
16. رجبی؛ محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، نشر سروش، تهران 1374، ص 100.
17. فرخ زاد؛ پوران، دانشنامه‌ی زنان فرهنگ ایران و جهان (از کتیبه تا تاریخ)، نشر زریاب، تهران، 1378، ج 2، ص 583.
18. علیشیر نوایی، میرنظام الدین، تذکره مجالس‌النفائس، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت کتابفروشی منوچهری، چاپ اول، تهران، 1363، ص 350.
19. علیشیر نوایی، همان منبع، همان صفحه.
20. رجبی، منبع پیشین، ص 273.
21. علیشیر نوایی، همان منبع، ص 350.
22. فرخ زاد، منبع پیشین، ج 1، ص 497 و 498.
23. فرخ زاد، همان منبع، ص 492.
24. رجبی، همان منبع، ص 240.
25. واصفی، زین‌الدین محمد، بدایع‌الوقایع، به تصحیح الکساندر بلدروف، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1351، ج 2، ص 421.
26. علیشیر نوایی، منبع پیشین، ص 351.
27. رجبی، منبع پیشین، ص 10.
28. هنرفر، دکتر لطف الله، اصفهان در دوره جانشینان تیمور، انتشارات هنر و مردم، تهران، 2535، ص 8.
29. اجتهادی، مصطفی، بهلولی، محسن، اسدالله، منبع پیشین، ج 2، ص 851.
30. دانش دوست؛ یعقوب، هنر معماری ایران در دوره‌ی تیموریان، اثر، ش 1، تهران، 1359.
31. وزیری، علیقلی، تاریخ عمومی هنرهای مصور (قرون وسطی، دوره‌ی اسلامی)، انتشارات دانشگاه تهران، 1354، ج2، ص 291.
32. همان منبع، ص 292.
33. زاده شفق، رضا، ایران از نظر خاورشناسان، انتشارات اقبال و شرکاء، تهران، 1355، ص 178.
34. دایرةالمعارف ایرانی، ج 2، ص 851.
35. یزدی؛ علی؛ ظفرنامه‌ی یزدی (تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان)، به تصحیح و اهتمام محمد عباسی، مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، تهران 1336، ج 2، ص 571، 572.
36. یزدی، همان منبع، ص 236.
37. همان منبع، ص 238.
38. کلاویخو، منبع پیشین، ص 239.
39. دانی؛ دکتر احمدحسن، میراث تیمور ترجمه دکتر محمد مهدی توسلی، راولپندی، اس.تی. پرنترز 1378، ص 174.
40. ترجمه آژند؛ یعقوب، تاری تیموریان به روایت کمبریج، تهران، جامی، 1379، ص 324- 323.
41. دانی، منبع پیشین، ص 83، 84.
42. امیرخانی؛ غلامرضا، تیموریان، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، 1383، ص 79.
43. دایرةالمعارف زن ایرانی، ج 2، ص 822.
44. فرخ زاد، منبع پیشین، ج 1، ص 378.
45. دایرةالمعارف زن ایرانی، ج 2 ص 973.
46. همان، چ 2، ص 866.
47. همان منبع، چ 2، ص 861.
48. بانو شگفته؛ دکتر صغری، شرح و احوال و آثار فارسی امیر علیشیر نوایی متخلص به فانی - انتشارات بین المللی المهدی، تهران، 1387، ص 81.
49. رجبی، منبع پیشین، ص 34.
50. پیگولوسکایا؛ ن، و، تاریخ ایران از دوران باستان تا سده 18 میلادی، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیلم، 1354، ص 454.
51. کریستی ویلسن، دکتر.ج. تاریخ صنایع ایران، ترجمه‌ی عبدالله فریاد، انتشارات فرهنگ سرا تهران، 1354، ص 184.
52. کیانی؛ محمد یوسف، معماری و شهرسازی ایران، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372، ص 272.
53. کریستی ویلسن، دکتر ج. منبع پیشین، ص 130.
54. میرجعفری، منبع پیشین، ص 131.
55. دایرةالمعارف زن ایرانی، منبع پیشین، ص 854.
56. همان منبع، ص 855.
57. میرجعفری، منبع پیشین، ص 130.
58. فرهانی منفرد؛ مهدی، پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1381، ص 75.
59. دانی، منبع پیشین، ص 91.
60. دانی، منبع پیشین، ص 83، 84.
61. آژند، منبع پیشین، ص 323.
62. دانی، منبع پیشین، ص 91.
63. بانو شگفته، منبع پیشین، ص 82.
64. منشی قاضی؛ قاضی میراحمد، گلستان هنر، به تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1352، ص 27.
65. ابن حسین بن علی بن کاتب؛ احمد، تاریخ جدید یزد، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران، 1345، ص 98.
66. دانشنامه، ج 2، ص 1234.
67. مفید مستوفی بافقی؛ محمد، تاریخ جامع مفیدی (مشتمل بر هفت مقاله در تاریخ یزد تا آخر عهد تیموریان)، به اهتمام ایرج افشار، کتابفروشی اسلامی، تهران، 1340، ص 170.
68. دایرةالمعارف زن ایرانی، ص 676.

نمایش منبع ها:
- آژند، دکتر یعقوب، تاریخ ایران دوره تیموریان، چاپ دوم، تهران، جامی، 1379.
- ابن حسین بن علی بن کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران، 1345.
- اجتهادی، مصطفی و دیگران، دایرةالمعارف زن ایرانی، تهران، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، 1382، ج 2.
- اقبال آشتیانی، عباس، ظهور تیمور به کوشش میرهاشم محدث، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثارملی، 1360.
- امیرخانی، غلامرضا، تیموریان، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، 1383.
- بانو شگفته، دکتر صغری، شرح و احوال و آثار فارسی امیر علیشیر نوایی متخلص به فانی - انتشارات بین المللی المهدی، تهران، 1378.
- بلانت، ویلفرید، جاده زرین سمرقند، ترجمه رضا رضایی، انتشارات جانزاده، تهران، 1363.
- ترجمه بهنام عیسی، تمدن ایران، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346.
- پیگولوسکایا، ن. ، یاکوبوسکی، آ. یو.، تاریخ ایران از دوران باستان تا سده 18 میلادی، ترجمه کریم کشاورز، پیام، تهران، 1356.
- دانی، دکتر احمد حسین، میرات تیمور، ترجمه دکتر محمدمهدی توسلی، پاکستان، انتشارات اس.تی. پررنترز، 1378.
- دانش دوست، یعقوب، هنر معماری ایران در دوره تیموریان، اثر، ش 1، تهران، 1359.
- رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، نشر سروش، تهران، 1374.
- زاده شفق، رضا، ایران از نظر خاورشناسان، انتشارات اقبال و شرکاء، تهران، 1355.
- سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1337.
- فرهانی منفرد، مهدی، پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1381.
- فرخ زاد، پوران، دانشنامه زنان فرهنگ ایران و جهان، (زن از کتیبه تا تاریخ)، نشر زریاب تهران، 1378، ج2.
- عقیقی بخشایش، عذرا، هنر خط و زنان خوشنویس در تمدن اسلامی، نشر آذربایجان، تهران، 1375.
- علیشیر نوابی، میرنظام‌الدین، تذکره مجالس النفائس، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، کتابفروشی منوچهری، چاپ اول، تهران، 1363.
- کریستی ویلسن، دکتر، ج. تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدالله فریاد، انتشارات فرهنگ سرا، تهران، 1354.
- کیانی، محمد یوسف، معماری و شهرسازی ایران، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.
- گروبه، ارنست، هنر ایلخانی و تیموری، ترجمه دکتر یعقوب آژند، انتشارات مولی، تهران، 1376.
- مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، به اهتمام ایرج افشار، کتابفروشی اسلامی، تهران، 1340.
- منشی قمی، قاضی میراحمد گلستان هنر، به تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانسالاری، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1352.
- میرجعفری، دکتر حسن، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره‌ی تیموریان و ترکمانان، انتشارات دانشگاه اصفهان، اصفهان، سازمان مطالعه و تدوین (سمت)، تهران، 1379.
- نظامی باخرزی، عبدالواسع، مقامات جامی (تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان به تصحیح نجیب مایل هروی)، تهران، نشر نی، 1371.
- نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان (از مغول تا قاجاریه)، تهران، نشر هما، 1346.
- واصفی، زین‌الدین محمد، بدایع الوقایع، به تصحیح الکساندر بلدروف، بنیاد فرهنگ ایران، ج2، تهران، 1357.
- وزیری، علیقلی، تاریخ عمومی هنرهای مصور (قرون وسطی، دوره اسلامی)، انتشارات دانشگاه تهران، 1354، ج 2.
- هنرفر، دکتر لطف‌الله، اصفهان در دوره جانشینان تیمور، انتشارات هنر و مردم، تهران، 2535.
- یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، به تصحیح و اهتمام محمد عباسی، انتشارات امیرکبیر، ج2، تهران، 1336.

منبع مقاله :
احمدی (صرّاف)، نزهت؛ (1392)، زن در تاریخ اسلام (مجموعه مقالات سمینار بین‌المللی زن در تاریخ اسلام)، تهران: انتشارات کویر، چاپ اول.