آیین مهر

نگاهی به آیین مهرپرستی
 

چکیده
آیین مهر یا میترائیسم (آیین پرستش مهر - میتره) یکی از آیین‌های کهن و تأثیر‌گذار بر فرهنگ ایرانی است و مهر به عنوان ایزد راستی از زمان‌هایی بسیار کهن مورد ستایش و احترام اقوام آریایی بود. این آیین هند و ایرانی که در ایران و بخش وسیعی از آسیا و اروپا رواج داشته، توانسته بر آیین‌های پس از خود بسیار تأثیر گذارد که مسیحیت یکی از ادیانی است که از آداب‌ها و باورهای آن تأثیر پذیرفته است. در این پژوهش سعی بر آن است که به معرفی آیین مهر و باورهای آن بپردازیم.

تعداد کلمات 3281/ تخمین زمان مطالعه 17 دقیقه

در آثار و سنگ نبشته‌های اولیه هخامنشی (داریوش و خشایارشا) ذکری از مهر نیست ولی در کتیبه‌های مربوط به سده چهارم پییش از میلاد متلعق به اردشیر دوم (404-354 ق.م) و (359-338 ق م) هخامنشی در همدان، شوش و پرسپولیس پنج‌بار نام مهر آمده است و به طور کلی نام مهر و ناهید در این کتیبه‌ها از نام اهورامزدا بیشتر است. کریستن سن می‌گوید شاید این تحولی از جانب اردشیر دوم هخامنشی بوده که در دین انجام گرفته است. (کتاب مزداپرستی در ایران قدیم، ص 63). گیرشمن هم معقد است تثلیثی در دوران اشکانی شکل می‌گیرد (مهر، ناهید و بهرام) (میترا، آناهیتا، ورثرغن) که این تثلیث باعث کمرنگ شدن اهورامزدا می‌شود.
در دوره ساسانیان هم این ایزد که ناظر بر عهد و پیمان است و نظم و راستی را می‌یابد و بر دیوان و نه پیکاران می‌تازد و آنان را شکست می‌دهد و داوری روان‌ها پس از مرگ بر عهده اوست. اهمیت ویژه‌ای در میان باورهای ایرانیان داشته است. به طوری که در نقش برجسته‌ای در طاق بستان مردی که چهره‌اش مانند خورشید تابناک است در دست چپ اردشیر دوم ساسانی است که برخی می‌پنداشته‌اند که زردشت است و پژوهندگان معتبری مانند «دیولافوآ» و «زاره» آن را مهر می‌دانند. (فرهنگ ایران باستان، پورداوود، 1326، ص 62-65).
این سیر اجمالی نشان می‌دهد که مهر یا میترا از مهم‌ترین موضوع‌های پرستش ایرانیان بوده است؛ اما این سؤال مطرح است که آیا اندیشه مهر پس از اسلام در ایران کاملاً از بین رفت؟ با توجه به سنت‌های ایرانیان و ریشه‌یابی آن‌ها می‌توان این احتمال را مطرح کرد که آیین مهر در تکامل طولانی خود به جهان‌بینی عرفانی مبدل گشته است.
 

هرچند که بسیاری از پژوهشگران با توجه به سابقه پرستش و دوام نیایش ایزدی به نام مهر در ایران و هم‌چنین به دلیل وجود عناصر ایرانی در آیین مهر، مهر‌پرستی غربی را دینی نشأت گرفته از اعتقادات مذهبی ایرانیان قدیم می‌دانند؛ اما با وجود همه این‌ها رواج «مهر‌پرستی» به عنوان یک دین در غرب بسیار قابل توجه است.
در اروپا، آیین میترایی ابتدا درمیان سربازان و لشگریان رومی‌ پیروانی داشت. مناسبات عهد جدید اروپائیان با سرزمین‌های فتح شده مانند ارتباط بازرگانی با مردمان آسیای صغیر هم عامل دیگری برای گسترش آئین میترایی در اروپا شد. در واقع آیین میترائی از طرق سرزمین روم به دیگر بخش‌های اروپایی نفوذ کرد.
بطور کلی منطقه نفوذ آیین مهر‌پرستی اروپا، به‌ویژه ایتالیا، شبه جزیره بالکان و اطراف رودخانه‌های راین و دانوب بوده است و از روی پرستش‌گاه‌ها و آثار بازیافته مهری می‌توان فهمید که در سوریه و شمال بین‌النهرین و نواحی شمال آفریقا هم نفوذ و رواج داشته است.
اما در این‌جا عقیده کومون را مطرح می‌کنیم که او معتقد است بر اثر نبردها و فتوحات ایرانیان در آسیای صغیر و سوریه که از زمان هخامنشیان آغاز شده بود و تا اواخر ساسانی هم ادامه داشت، اصول اعتقادی و جهان‌بینی ثنوی ایرانی در این مناطق نفوذ کرده و شایع شد و در نتیجه تأثیر و تلفیق عقاید ثنوی مزدیسنایی رایج در آسیای صغیر با عقاید نجومی‌ کلدانی که از پیش در بین‌النهرین رواج داشت شکل خاصی از جهان‌بینی به‌وجود آمد که منجر به تکوین آیین مهرپرستی یونانی - رومی‌ شد.
(Farnaz Cumount, Oriental Religions in Roman Paganism, New York 1956, p196.)
 

مراسم نیایش و پرستش آیین مهر در ابتدا در غارهای طبیعی انجام می‌گرفته است که نزدیک غار رودخانه‌ای باید جریان داشته باشد. نمونه‌هایی از این معابد در ایتالیا، فرانسه، یوگسلاوی و آلمان یافت شده که صورت میترا در حال ذبح گاو مقدس روی دیواره غار کنده شده است. (ورمازرن، آیین میترا، ص 45).
اغلب بلندپایگان جماعت مهر‌پرست به دلیل دسترسی نداشتن به غار، بخشی از خانه خود را به شکل معبد می‌کردند و در آن‌جا به عبادت می‌پرداختند.
براساس اساطیر میترائی به نقل از پژوهنده بلژیکی کومن مهر نخست از صخره‌ای در غاری با چهره‌ای فروزنده در جمعی از شبانان ظاهر شد و شبانان از طلعت فریبای آن فرشته او را شناختند و نیایش کردند. افسانه ظهور مهر در غار موجب شد که مهر پرستان معابد خود را در غارها و یا در زیر زمین‌ها بسازند. (احسان تبری، آیین مهر، ص 11).
داخل اغلب محرابه‌ها به صورت راهروی باریکی است که در دو طرف آن سکوهایی برای نشستن مهرپرستان قرار دارد و بر دیوار مقابل، نقوش تمثیلی این آیین مصور شده است. معمولاً قبل از تالار نمازخانه اتاقی قرار گرفته که در آن اسباب و آلات مورد لزوم در مراسم دینی گذاشته شده و نیز در همین اتاقی است که مهرپرستان لباس مخصوص مذهبی را می‌پوشند. از میان این نقوش اصلی‌ترین آن نقش «گاوکشی مهر» است. در نقش نگاره‌ها مهر به‌صورت جوانی نیرومند و پر قدرت نشان می‌دهد که کلاهی فریجی بر سر دارد و گاو را بر زمین افکنده خود بر پشت آن نشسته است و با یک دست سر گاو را به عقب کشیده و با دست دیگر خنجری در قلب گاو فرو می‌کند. در صحنه اصلی قربانی گاو دو نفر مشعل‌دار که در دو طرف غار هستند ناظر عمل قربانی می‌باشند. مشعل یکی از آنان به طرف بالا و دیگری به طرف پایین است. (ورمازرن، آیین میترا، 82ص).
در آیین مهری عنوان کلاغ به یاد آورنده مراسم قربانی گاو است. سالکی که به مرحله تشرف به اسرار دین رسیده نقابی به صورت می‌زند که شکل کلاغ دارد. سالک نقابدار در قبال میترا وظیفه‌ای هم‌چون کلاغ دارد. در صحنه قربانی، غالباً کلاغی دیده می‌شود که گاه روی لبه هلالی‌شکل غار نشسته، گاه در حال پرواز به سوی مهر است و گاه بر روی شانه وی نشسته است. (کتاب آیین میترا، ص 86) در واقع محققان، قربانی گاو را که موجب رویش گیاهان و حیات موجودات دیگر می‌شود نشان‌گر امر خلقت می‌دانند و معتقدند که قربانی گاو یک عمل آفرینشی و بندهشتی است. شباهت‌هایی میان آیین قربانی گاو و برخی از اشارات موجود در کتب دینی زرتشتیان درباره آفرینش و رستاخیز، وجود دارد. در جهان‌بینی مزدیسنا، نخستین مخلوقات اهورامزدا یک مرد به نام کیومرث و یک گاو است. تمامی‌آدمیان از پشت کیومرث‌اند و همه جانوران از تخمه گاو یکتا آفریده‌اند. گاو نخستین وسیله اهریمن بیمار گشته و می‌میرد ولی تخمه‌اش به ماه منتقل شده و در آن‌جا حفظ و پالوده می‌شود و همراه با باران در زمین پراکنده گشته مانع رویش گیاهان و پیدایش جانوران بر روی کره زمین می‌گردد. (آیین مهر، مهری میرباقری، ص 162).
 

1. تقدس آب
در مهریشت کاملاً به غسل و شست‌و‌شو در آیین میترایی اشاره شده است. میترا با آب مقدس که در مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد، پرستش می‌شود. از طرف دیگر یکی از مهم‌ترین معجزات میترا بیرون آوردن آب بوسیله‌ی تیر از دل سنگ است. تصاویر به دست آمده نشان می‌دهد که معجزه در زمان خشک‌سالی بوده، پس میترا نجات دهنده بشریت از تشنگی است. (ورمارزن، 1383) در آیین میترا برپاکی روح و جسم تأکید می‌شود. (کومون، 1383). مهریان برای این‌که ستایش آنان مقدس‌تر باشد همان‌طور که قبلاً نیز اشاره شد معابد خود را در غارها می‌ساختند و چشمه‌های آب در آن احداث می‌کردند. آب در آیین مهری از لوازم ضروری ستایش بود و هر مؤمن باید قبل از شروع عبادت برای پاک شدن و کناره گناهان غسل کند. (سید یونسی، 1343).
زایش مهر از دوشیزه ناهید که در آب بارور شده در نظر پیروان آیین مهر یکی از برجسته‌ترین رویدادها به شمار می‌آید. از این رو در آیین مهر پیوستگی با آب و هرچه در آب بارور می‌شود و می‌روید، دیده می‌شود. (مقدم، 1380)
 

شراب در فرهنگ ایران باستان جنبه تقدس داشته است. درخت انگور از خون گاوی که به دست مهر کشته شد رویید و اختراع شراب را به جمشید نسبت داده‌اند از این رو بعید نیست که شراب هم از مظاهر دین مهری بوده باشد. (شمسیا، 1376).
 

در آیین مهر آتش برترین و سازنده‌ترین نیروی طبیعت به شمار می‌آمده و در همه جلوه‌هایش در افلاک و ستارگان در روشنی و نیروبخشی به زندگی موجودات و رشد و بالندگی گیاهان خفته در درون زمین مورد ستایش قرار می‌گرفته. در ژرفای غارها و محرابه‌ها شعله‌ور بوده و ستایش‌گران می‌کوشیدند آن را از هرگونه آلودگی حتی از تماس با خود به دور نگه دارند. روحانیون در آیین مهری همیشه لازم بود که از آتش مقدس به دقت نگهبانی کند تا همیشه در آتش‌دان ویژه محراب، فروزان و شعله‌ور باشد. (کومون، 1383). در هفت مرحله دین مهری شیر نماد آتش است. نیروی پاک کننده‌ای که در دین مهر به آتش نسبت داده شده، در واقع تجدید کننده صفات مقام شیر است. غرش از آتش در دین مهری کنایه به آتش‌سوزی در آخرت است. (ورمازرن، 1381).
 

یکی از اساسی‌ترین باورهای مهریان، اعتقاد به نجوم و تأثیر ستارگان در سعد و نحس امور خاکیان است و شاید از همین روست که در مرکز اعتقادات نجومی‌ مهر‌پرستان، ایمان به خورشید وجود دارد. تأثیر عقاید نجومی ‌در دین مهری به اندازه‌ای روشن است که به موقعیت خورشید نسبت به ستارگان، وقع خاصی نهاده شده است. اعتقاد مهریان به عدد 7 و 12 خود به تنهایی نشانه‌ای است برای اعتقاد آن‌ها به نجوم. در تمامی‌معابد مهری نقش‌هایی از ستارگان و سیارات نقاشی شده که این نقوش در معابد به چشم می‌خورد. عقاید نجومی ‌مهریان حتی در عقاید مربوط به عالم علوی آن‌ها هم مؤثر بوده است. (ورمازرن، 1381).
اعتقاد به عناصر اربعه و محترم شمردن آن‌ها نیز از روی نمادهای ملحوظ شده در نگاره‌های مربوط به مهر قابل تشخیص است؛ اما معروف‌ترین این نمادها را می‌توان ظرف (آب)، شیر (آتش)، مار (زمین) و پرنده کلاغ (هوا) دانست. هریک از نمادهای ذکر شده به تنهایی گویای عقایدی هستند که در نزد مهریان جنبه تقدس داشته است و در ادیان بعد از خود هم تأثیر گذاشته است.

    (شاهین، خروس، کبوتر، کلاغ، طاووس
    (گاوشیر، سگ، مار، عقرب
    گیاهان و میوه‌ها(رز، کاج، نیلوفر، انگور، انار
    دیگر نمادها (غار، صخره، مشعل، خورشید، مروارید. (مقدم، 1380).
 

مهرپرستان در جریان عبادت مهر و قربانی به نام او و اجرای مراسم مذهبی نوعی مساوات را بین خود رعایت کردند و یکدیگر را «برادر» می‌خواندند. گرونده باید از مراحل هفت‌گانه سلوک بگذرد. اسامی ‌این هفت مرحله عبارتست از: کلاغ، همسر، سرباز، شیر، پارسی، پیک خورشید، پدر پاپیر. (ورمازرن، آیین میترا)
ظاهراً مؤمنان آیین مهری در هر مرتبه‌ای که بودند از ماسک و پوششی مناسب با مقام مذهبی خود استفاده می‌کردند. هر‌طبقه از طبقات هفت‌گانه دارای علامت و نشانه ویژه‌ای بود. علامت کاخ چوبی است که دو مار به دور آن چنبره زده‌اند. در واقع این مقام خدمتگزاران بود و از نظر مهریان کلاغ پیام‌آور بود و عنصر آن باد بود.
نشان ویژه «همسر» که با پارچه‌ای سر و روی خود را می‌پوشاند، مشعل و چراغ است. همسر نماینده عنصر آب است و به گونه‌ای ازدواج عرفانی با مهر بوده است.
علامت خاص سرباز توبره و نیزه و کلاهخود است. سرباز نماینده عنصر خاک است. در واقع رسیدن به این مقام به معنی عضویت در جرگه رزمندگان مهر بوده است.
نشان شیر بیلچه‌ای است که به کار جابه‌جا کردن آتش می‌آید و نوعی چنگ که آلت موسیقی است. رسیدن به این مقام یعنی آزمون‌های اخلاقی و ذهنی خاصی را پشت سر گذاشته است.
شیر، نماینده آتش است. از میان طبقات گفته شده شیر به میترا نزدیک‌تر است و اغلب «سگ» و «مار» همراه اوست. «آتش» شیر را با میترا و خورشید مرتبط می‌سازد.
نشان ویژه مقام پارسی «داس» است و این مقام را مقام آزادگی و دلیری می‌خوانده‌اند. علامت مشخصه «پیک خورشید» تازیانه و ‌هاله و مشعل است.
و در آخر هم عالی‌ترین منصب میترایی رسیدن به مقام پیر/پدر است. به تعبیری نماینده مهر روی زمین، پدر بود و از این رو جامه‌اش را مانند خود مهر سپید می‌انگاشتند. پیر، دانا و حکیم انسان‌پروری بوده که تشرف یافتگان را راهنمایی می‌کرده است. نشانه او هم حلقه، عصا و کلاه فریجی است. عصا و حلقه را نشان فرزانگی او تفسیر کرده‌اند. (تاریخ جامع ادیان،1393، ص 474-475)
 

نمایش پی نوشت ها:

1. دانشجوی مقطع دکتری، دانشگاه ادیان و مذاهب
2. Cumont, Oriental Religions in Roman Paganism, New Yorkm 1956, pp. 135-161. A.D.H Bivar, the personalities of Mitra in Archaeology and literature, R.C. Zeachner, The down and Twilight of Zoroastrianism, London, 1961.
3. M. Schwartz, Mithraic Studies, II, pp. 416-18;
I. Gershevitch, Mithraic Studies, II, p. 355:
G. Widengren, The Mithraic Mysteries in the Greco-Roman World. 1966, pp. 433-55.

منابع:
    - ورمازرن، مارتن، آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاده، نشر چشمه، تهران، 1380.
    - کریستنسن، آرتور، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمه دکتر مصفا
    - اولانسی، دیوید، پژوهشی نو در میترا پرستی، ترجمه مریم امینی، نشر چشمه، تهران، 1380.
    - پورداوود، ابراهیم، یشت‌ها، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران، 1356.
    - بویس، مری و فرانتز گرنر، تاریخ کیش زرتشت، ج سوم، ترجمه همایون صنعتی زاده، انتشارات توس، تهران، 1375.
    - سید یونسی، میرودود، (1344)، «محراب»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، شماره 4، سال 16، 450-433.
    - کومن، فرانتس، آیین پر رمز و راز میترایی، ترجمه‌هاشم رضی، چاپ دوم، تهران، انتشارات بهجت، 1383.
    - تبری، احسان، «آیین مهر»، مجله چیستا، مهر 1388، شماره 263، 5-17.
    - تاریخ جامع ایران، ج 4، مقاله مهر و مهرپرستی، عسگر بهرامی، ناشر، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران 1393.
    - باقری، مهری، دین‌های ایران باستان، نشر قطره، تهران، 1387.
    - مقدم، محمد، مقاله یادداشتی درباره مهر، مجله دانشکده ادبیات و دانشگاه تهران، ش یک، 79-74
    - Cumont, Otiental Religions in Roman Paganism, New Yorkm 1956, pp. 135-161. A.D.H Bivar, the personalities of Mitra in Archaeology and literature, R.C. Zeachner, The down and Twilight of Zoroastrianism, London, 1961