سخنی در نگاشته‌های حدیثی شیعه

منبع‌شناسی و سیری در کتاب‌های جوامع حدیثی متقدّم شیعه
 

چکیده
عالمان بسیاری در طول سالیان دراز، اقدام به جمع‌آوری احادیث معصومین(علیهم‌السلام) نموده‌اند که شناخت این مجموعه‌های حدیثی، بسیار راه‌گشای محققین در امور دینی است. آشنایی با نخستین نگاشته‌های شیعه با عنوان اصول اربعمائه و پس از آن انتقال این دسته از معارف به رساله‌های موضوعی و پس از آن نگارش جوامع حدیثی، مطلبی است که علم منبع‌شناسی عهده‌دار آن می‌باشد. در این نوشتار پس از آشنایی با این دانش، به اختصار به معرفی برخی از کتاب‌های حدیثی شیعه می‌پردازیم.

تعداد کلمات 1918/ تخمین زمان مطالعه 10 دقیقه

 
 
در این‌جا لازم است به معرفی هر کدام یک از این علوم به طور جداگانه بپردازیم تا خواننده بتواند بهتر با این علم و شاخه‌های فرعی آن، آشنا شود.
 

همان طور که در درس‌های فقه الحدیثی بدان اشاره نمودیم، یکی از پیش‌نیازهای فهم حدیث، به‌دست آوردن متن اصلی حدیث است.
نسخه‌شناسی یکی از علومی‌است که کارآیی ویژه‌ای در این بحث دارد و می‌تواند برای عالمی‌که به دنبال فهم برتر از احادیث است، نسخه‌های بهتر از یک روایت را انتخاب کند.
نسخه‌شناسی، یکی از دانش‌هایی است که به عنوان یکی از مقدمات تصحیح متون نیز شمرده می‌شود.
ویژگی‌هایی که در این دانش بدان پرداخته می‌شود، عبارتند از: بررسی زمان نوشتن نسخه، درستی انتساب نسخه به نویسنده‌ی آن، قرائت نسخه‌ی موجود برای علما و تأیید ایشان، نگارش نسخه از روی نسخه‌های مشهور و قدیمی، مقایسه بین نسخ موجود، خوش‌خط بودن و...
 

دسته بندی کتاب‌های حدیثی و شناخت نسخه‌های مختلف از یک کتاب، خود علمی است که به عنوان فهرست‌نگاری شناخته می‌شود.
در این علم، کتاب‌هایی نیز نوشته شده است که از جمله می‌توان به کتاب «فهرست ابن نَدیم»، «فهرست شیخ طوسی» و «فهرست نجاشی» اشاره نمود.
بنا به گفته برخی از محقّقین تاکنون 200 جلد از فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های ایران چاپ شده است؛ ولیکن هزاران نسخه وجود دارد که هنوز فهرست نشده است.[1]
 

اگرچه این دانش پیشینه‌ای بس کهن دارد؛ ولیکن تصحیح متون به‌وسیله‌ی روش‌های علمی و قاعده‌مند و بعد از آن چاپ با وسایل امروزی، کمتر از 150 سال سابقه دارد.
در سالیان اخیر، بسیاری از متون حدیثی شیعه با این روش، تصحیح و چاپ شدند که از این جمله می‌توان به تصحیحاتی که استاد علی‌اکبر غفّاری بر کتاب‌هایی همانند کافی، تهذیب، کتاب‌های شیخ صدوق نموده‌اند، اشاره کرد.
در زمینه‌های روشمند کردن این علم، آثاری نیز پدید آمده‌اند که می‌توان به «تحقیق النُّصوص و نَشْرها» نوشته دکتر عبدالسّلام ‌هارون و «اصول تحقیق التُّراث» نوشته عبدالهادی فضلی اشاره کرد.
 

در دوران غیبت امام زمان(عج) و به‌ویژه پس از شروع دوران غیبت کبری، همّت عالمان شیعه بر آن بود که تمامی احادیث اهل‌بیت را در کتاب‌هایی گردآورند.
در میان کتاب‌های این دوران، 4 کتاب به عنوان کتاب‌های چهارگانه شیعه (کُتُب أرْبَعِه) شناخته می‌شوند که در طی سال‌های 300 تا 450 ه.ق به نگارش درآمده‌اند.
کتاب‌های چهارگانه شیعه عبارتند از:
• کافی

کتاب «کافی» نوشتة محمد بن یعقوب کلینی، به عنوان اوّلین و مهم‌ترین آن‌ها شمرده می‌شود.
هدف نویسنده از نوشتن این کتاب، خواهش یکی از دوستان وی بوده است که تألیف آن مدت بیست سال به طول انجامید.
این کتاب از سه قسمت اصول (دو جلد)، فروع (پنج جلد) و روضه (یک جلد) تشکیل شده و مجموعاً شامل سی کتاب و رساله است. از جمله ویژگی‌های این کتاب می‌توان به چینش درختی، عناوین رسا و کاربردی، عدم نقل احادیث متعارض با هم ذکر آیات، پرهیز از نقل به معنا در احادیث و ذکر کامل سند را نام برد.
 

مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد‌بن‌علی‌بن‌حسین‌بن‌موسی‌بن‌بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق است.
شیخ، مؤلفی بسیار پر اثرست تا حدّی که سیصد رساله و کتاب را به او نسبت داده‌اند.
خود وی در مقدمةه کتاب آثار خود تا آن زمان را 254 کتاب بیان می‌دارد؛ ولیکن آن‌چه از ایشان به دست ما رسیده است، تنها 15 کتاب می‌باشد. احادیث این کتاب، از کتاب‌های اصولِ مشهور و مرجع نقل شده و تنها احادیثی را در این کتاب آورده که خود به حجّت بودن آن اعتقاد داشته است.
همّت شیخ، در جمع‌آوری احادیث فقهی در این کتاب بر آن بوده است که یک کتاب فقهی مأثور (روایی) را پدید آورد تا دیگران برای به‌دست آوردن فتوا و نظر او در مسئلة فقهی، به آن رجوع کنند. این کتاب مشتمل بر 666 باب و قریب به 6000 حدیث است.
 

این کتاب، نوشته شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی است که از بزرگ‌ترین عالمان شیعه به‌شمار می‌آید.
کتاب «تهذیب الاحکام»، یکی از مشهورترین کتاب‌های حدیثی است که شیخ آن را در شرح کتاب مُقْنِعِه (کتاب فقهی استادش شیخ مفید) تألیف کرده است.
از ویژگی‌های این کتاب می‌توان به حجم بالای روایات فقهی و ارائه‌ی شیوه‌ی جمع بین روایات متعارض اشاره کرد. این کتاب دارای 14 هزار حدیث در 23 کتاب و 293 باب می‌باشد.
 

این کتاب یکی دیگر از آثار بر جای مانده از شیخ طوسی است که در اصل، گزیده‌ای از تهذیب‌الاحکام می‌باشد. شیخ روایات متعارض در تهذیب و راهِ جمع بین آن‌ها را انتخاب کرده و با این نام منتشر کرده است؛ به همین دلیل برخی از محققّین، آن را مجزای از تهذیب‌الاحکام نمی‌دانند. تعداد روایات این کتاب بالغ بر 5111 حدیث می‌باشد.
 

• الوافی
کتاب «الوافی»، نوشته مولی محمد محسن فیض کاشانی(1007-1091 ه.ق) می‌باشد. نویسنده هدف از نوشتن این کتاب را عدم جامعیّت و مانعیّت در کتاب‌های چهارگانه شیعه می‌داند.
از جمله ویژگی‌های این کتاب می‌توان به جمع‌آوری تمام احادیث کتب اربعه، عنوان بندی، شرح برخی از احادیث مبهم و مشکل و حل تعارض احادیث را برشمرد. به همین دلیل، نویسنده، نام کتاب خود را «وافی» قرار داده است: «این کتاب را از آن جهت وافی نامیده‌ام که تمام مباحث مهم را در بردارد و از مطالب مبهم پرده برداشته است.»[3]
این کتاب از 14 جزء و یک خاتمه تشکیل شده و مشتمل بر 25703 روایت است.
 

کتاب «وسائل‌الشیعه» متداول‌ترین کتابی است که معمولاً فقها بدان مراجعه کرده و در جریان استنباط احکام شرعی مورد توجّه قرار می‌دهند.
نویسنده این کتاب، شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی(1033-1073 ه.ق) است و همانطور که از نام کتاب نیز مشخص است، مؤلف آن را برای دست‌یابی و استنباط احکام شرعی ازطریق احادیث اهل‌بیت، تألیف نموده است.
از جمله ویژگی‌های این کتاب، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: چینش منطقی ابواب براساس کتاب‌های فقهی، شرح کتاب فقهی شرایع‌الاسلام براساس احادیث اهل‌بیت، عنوان گذاری هر باب براساس فتوای خود، تقدیم احادیث قوی در چینش بر احادیث ضعیف، بیان یک متن و جلوگیری از بیان احادیث مشابه، بیان تعارض بین احادیث و حلّ ایشان، تقطیع درست و بجای احادیث طولانی، ‌دربرداشتن تمام احادیث کتب اربعه و ذکرکامل سند به همراه تبیین آن.
این کتاب براساس چاپ مؤسسة آل البیت دارای 35868 حدیث می‌باشد.
 

در این بخش با نام برخی از منابع حدیثی متقدّم و متأخّر شیعه آشنا خواهید شد و جهت آشنایی کامل نیاز به مطالعه کتاب‌های تخصصی این امر می‌باشد.
    1) کتاب «المحاسِن» نوشته احمد بن محمد بن خالد برقی.
    2) امالی‌ها (همچون امالی شیخ صدوق، شیخ مفید و...)
    3) غیبت‌نگاری‌ها (همچون: غیبت نعمانی، کمال الدین و تمام النعمه نوشته شیخ صدوق و...)
    4) تک‌نگاری‌های شیخ صدوق (التوحید، علل الشرایع، الخصال)
    5) کتاب‌های تاریخ، سیره و فضائل همچون: عیون اخبار الرضا(نوشته شیخ صدوق، ارشاد شیخ مفید، اعلام الوری باعلام الهدی نوشته فضل بن حسن طبرسی، مناقب ابن شهرآشوب، کشف الغمه نوشته اربلی و...)
    6) تفاسیر مأثور (روایی) (همچون: تفسیر قمی نوشته علی بن ابراهیم قمی، تفسیر نورالثقلین نوشته ابن جمعه حویزی، تفسیرالبرهان نوشته بحرانی)
 

از جمله کتاب‌هایی که در این دوران نوشته شده است می‌توان به:
    1) جامع الاحادیث شیعه (زیر نظر آیت الله بروجردی)
    2) سفینة البحار (تألیف شیخ عباس قمی)
    3) میزان الحکمه (نوشته محمد محمدی ری شهری)
    4) الحیاة (تألیف آقایان حکیمی) اشاره نمود.
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. ‌علی صدرایی خویی، دانش فهرست نویسی نسخه‌های خطی، پژوهش و حوزه، شماره 9، ص 104- 115
[2]. در تعریف جوامع حدیثی در بین شیعه و اهل سنّت اختلاف وجود دارد و منظور اهل سنّت از کتاب‌های جوامع حدیثی آن دسته از کتاب‌هایی است که تمام ابواب هشت گانه حدیث را در خود داشته باشد.
این هشت باب عبارتند از: باب عقاید، باب احکام، باب رِقاق، باب آداب خوردن و آشامیدن، باب تفسیر و تاریخ و سیره، باب سفر و نشست و برخاست، باب فتنه‌ها و اختلافات، باب مَنْقبت و مذمّت‌ها.
از جمله کتاب‌های جوامع حدیثی در میان اهل سنّت می‌توان به جامع بخاری و جامع تِرمذی اشاره نمود.
گرچه در میان اهل سنّت در تعریف جوامع حدیثی اختلاف است ولیکن مشهور، همین قولی است که صبحی صالح در کتاب علوم الحدیث و مصطلحه ص 304- 305 به آن اشاره کرده است.
اما جوامع حدیثی در نزد شیعه، آن دسته از کتاب‌هایی هستند که احادیث فقهی را در ابواب خود گردآوری کرده باشد، یعنی جوامع احادیث فقهی باشد.
[3]. الوافی، ج 1، ص 7
[4]. بحارالانوار، ج 1، ص 6
[5]. احمد عابدی، آشنایی با بحارالانوار، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1378، ص 261

منابع
    - بهایی، محمد بن حسین، قم، مکتبه الاسلامیه، 1396 ه.ق.
    - حجّت،‌هادی، جوامع حدیثی شیعه، تهران، سمت، 1386.
    - سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، قم، نشر اسلامی، 1426 ه.ق.
    - صالح، صبحی، علوم الحدیث و مصطلحات آن، ترجمه عادل نادر علی، تهران، اسوه، 1376.
    - صالح، صبحی،‌علوم الحدیث و مصطلحه، قم، ذوی القربی، 1428 ه.ق.
    - عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1378.
    - عاملی، شیخ حرّ، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، 1409 ه.ق.
    - فیض کاشانی، ملا محسن، الوافی، مکتبه امیرالمؤمنین علی، 1365.
    - کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ‌سید جواد مصطفوی، تهران، وفاء، 1382.
    - معارف، مجید، ‌تاریخ عمومی حدیث، تهران،‌کویر،‌1387.
    - مهریزی، مهدی،‌آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.
    - نصیری، علی، ‌آشنایی با علوم حدیث، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ‌1382.
    - نصیری، علی، آشنایی با جوامع حدیثی شیعه و اهل سنّت، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.