زندگی آیت‌الله شبیری زنجانی و آثار و خاطرات ایشان
 
چکیده
سیدموسی شبیری زنجانی در سال ۱۳۰۶ شمسی در شهر مقدس قم به دنیا آمد. پدرش آیت‌الله سیداحمد حسینی ‌‌‌زنجانی از مدرّسان دروس عالی حوزۀ علمیۀ قم و امام جماعت حرم حضرت معصومه(س) بود. او در سال‌های پایانیِ حیاتش، وقتی از انجام این کار ناتوان شد، فرزندش «سیدموسی» را به جانشینی خود برای امام جماعت انتخاب کرد... .

تعداد کلمات 1990/ تخمین زمان مطالعه 10 دقیقه
نویسنده: رامین بابازاده
 


مقدمه

سیدموسی شبیری زنجانی در سال ۱۳۰۶ شمسی در شهر مقدس قم به دنیا آمد. پدرش آیت‌الله سیداحمد حسینی ‌‌‌زنجانی از مدرّسان دروس عالی حوزۀ علمیۀ قم و امام جماعت حرم حضرت معصومه(س) بود. او در سال‌های پایانیِ حیاتش، وقتی از انجام این کار ناتوان شد، فرزندش «سیدموسی» را به جانشینی خود برای امام جماعت انتخاب کرد. مادرش نیز دختر آیت‌الله‌ سیدمحمد حجت کوه‌کمری ـ از مراجع تقلید ـ بود.
آیت‌الله سیداحمد زنجانی در حاشیۀ کتاب «سرگذشت یک‌ساله»، پس از اشاره به مدرسۀ «سید» زنجان آورده‌اند: «نگارنده 25 سال در این مدرسه، تحصیل و تدریس کرده‌ام. بعد صیت (آوازه) فضیلت حاج‌شیخ‌عبدالکریم مرا به ارض اقدس قم کشید. روز دوم جمادی‌الثانیه‌ 1346 قمری بار اقامت موقتی در این شهر گشودم... ضرورت مقتضی شد که در پناه حضرت معصومه(س) باشیم. الحمدلله بی‌بی عالم ما را در پناه خود به عزت و آبرومندی نگه داشت؛ خصوصاً دو ماه و اندی از تشرف من گذشته، خداوند عالم فرزندی به من مرحمت فرمود که عاجز از شکر نعمتش هستم. نام او را والده به مناسبت این‌که این‌جا خانۀ موسی‌بن‌جعفر(ع) است، «موسی» انتخاب کرد. رجا دارم که در آینده، وجودش منشأ اثر مهم گردد!»
آیت‌الله شبیری زنجانی دوران ابتدایی را در زادگاهش گذراند و به تحصیل دروس دینی روی آورد. او مقدمات دروس دینی را نزد اساتید حوزۀ‌ علمیۀ‌ قم فراگرفت. پدرش، یکی از اساتید وی در فقه و اصول بود. وی دروس حوزوی را در سال 1320 شمسی در سنّ چهارده سالگی آغاز کرد و فراگیری کتب سطح را در چهار سال به پایان رسانید. از جمله اساتید وی عبارت بودند از آیات عظام: سیدعبدالجواد جبل‌عاملی (شرح لمعه)، بهاءالدینی (قوانین‌الاصول و رسائل شیخ‌مرتضی انصاری)، امام خمینی (بخشی از رسائل)، مرتضی حائری‌یزدی (اندکی از مکاسب و کفایه)، سید‌مرتضی علوی‌فریدنی (مطول)، سیدرضا صدر (خارج فقه و اصول، در هفده‌سالگی)، سیدمحمد حجت کوه‌کمری (خارج فقه و اصول)، سید‌حسین بروجردی (خارج فقه و اصول) و سید‌محمد محقق‌‌داماد (مدت 21 سال، خارج اصول).
آیت‌الله شبیری زنجانی برای تکمیل دروس، دو بار به حوزۀ علمیۀ نجف سفر کرد. او مدت دو سال در این حوزه‌‌ به کسب فیض از محضر آیات عظام پرداخت. اساتید وی در نجف عبارتند از: سیدعبدالهادی شیرازی، سیدمحسن حکیم، سید‌ابوالقاسم خویی و سیدصدرالدین صدر(ره).
 

آثار ایشان در فقه و اصول

 تحریر الجواهر (کتاب حج)، تحریر فتاوی الجواهر (کتاب حج)، شرح بر حج عروة‌الوثقی (فصل اقسام حج)، تعلیقات بر جامع احادیث شیعه، پژوهش‌هایی در احکام حج، توضیح‌المسائل فارسی، دروس حج، دروس اجاره، دروس خمس، دروس نکاح (که تاکنون در 20 جلد انتشار یافته است)، دروس صوم، دروس اعتکاف، دروس بیع، تقریرات پراکنده‌ای از دروس اساتید، بحث‌هایی در تعادل و تراجیح، بحث‌هایی در قاعدۀ فراغ و تجاوز، کتب مناسک حج، المسائل الشرعیه (رسالۀ عربی ایشان) و جرعه‌ای از دریا.
 

آثار ایشان در حدیث، رجال و درایه

 تعلیقات بر اکثر کتب حدیثی، دو تعلیقه بر رجال شیخ طوسی: تعلیقۀ کبیره و تعلیقۀ صغیره، تعلیقات بر کتب رجالی، دروس درایه و قواعد عامۀ علم رجال، فهارس رجالی بر اسناد اکثر کتب حدیثی، و اسناد اصحاب اجماع (در پنج جلد).
 

تدریس و مرجعیت

آیت‌الله شبیری زنجانی سابقه‌ای بیش از چهل سال در تدریس خارج فقه و اصول دارد. وی درس خارج فقه را با تدریس «کتاب الحج» آغاز کرد که این درس بیش از پانزده سال طول کشید. پس از کتاب الحج، سال‌ها به بررسی «کتاب الاجاره» و «کتاب الخمس» پرداخت. سپس تدریس «کتاب النکاح» را آغاز کرده و «کتاب الصوم» و «کتاب الاعتکاف» بحث بعدی بود. اکنون نیز مشغول تدریس «کتاب البیع» می‌باشد. تدریس خارج اصول، نیز سال‌ها ادامه یافت؛ ولی اهتمام بیشتر ایشان بر فقه بود. مطالعات رجالی آیت‌الله شبیری زبانزد دانشمندان شیعه است. شیوۀ تدریس خارج فقه ایشان نیز با تکیه بر مباحث رجالی، علاوه بر دقت در متن و دلالت روایات صورت می‌گیرد.
آیت‌الله شبیری زنجانی در سال 1352 شمسی، از آیت‌الله‌العظمی سیدمحمد حجت اجازۀ اجتهاد دریافت کرد و از سال 1373 شمسی، یکی از مراجع مورد قبول جامعۀ مدرسین شناخته شد. ایشان هم‌چنین مؤسس مدرسۀ فقهی امام باقر‌(ع) است که در سال 1380 شمسی با هدف پاس‌داشت فقه جعفری تأسیس شد.


توصیه‌ها

* مشکل‌گشای حقیقی، پیامبر(ص) و اهل‌البیت(ع) ‌هستند و بر اساس روایات، نعمت‌هایی هم که به ما داده می‌شود، به واسطۀ این بزرگواران است. خلقت عالم به واسطۀ نمونه‌های عالی انسانیت است و این نمونه‌های عالی انسانیت، حضرات معصومین هستند. ما در همۀ نشآت به رسول اکرم و عترت ایشان نیازمندیم و امیدواریم که عنایات ایشان شامل حال همۀ ما بشود.
* انسان به تفریح نیاز دارد و یکی از تفریحات سالم، مطالعۀ شرح حال علماست. زندگی بزرگان را مطالعه کنید! ببینید آنان چه کردند که به این مقامات رسیدند. مطالعۀ شرح حال علما در هدایت و تربیت انسان بسیار تأثیر دارد. در انتخاب رفیق نیز دقت کنید! مجالس‌تان مجالس تقوا باشد و مواظب باشید در مجالس گناه و معصیت وارد نشوید.
* بر اساس روایات، روزیِ افراد مشخص است؛ پس انسان تا می‌تواند باید در جهت کسب مال حلال تلاش کند؛ چراکه مال حرام مانع رشد معنوی انسان می‌شود. این‌گونه نیست که اگر کسی مال حرامی را وارد زندگی‌اش کرد، حتماً در همین دنیا عقاب شود؛ چراکه مجازات در این دنیا باعث کسر مجازات آخرت است. کسانی که نسبت به کسب حلال دقت ندارند و به این‌که حرام وارد زندگی‌شان می‌شود توجهی نمی‌کنند، همواره چشم‌انتظار عقاب دنیایی نباشند... ما روایات زیادی داریم که در آن به مقدر بودن روزی افراد بیان شده و می‌فرمایند: رزق را به حرام آلوده نکنید. ما باید به این نکات توجه داشته باشیم و در جهت کسب مال حلال تلاش کنیم. بزرگان ما خیلی در این زمینه دقت داشته‌اند‌. مال حرام جلو رشد معنوی انسان را می‌گیرد و عذاب آخرت را در پی دارد.
 

معرفی کتاب «جرعه‌ای از دریا»

شنیدن و خواندن سرگذشتِ علما و دانشمندان، همیشه برای مردم ـ چه برای الگو گرفتن و چه از سرِ کنجکاوی ـ جذاب بوده است؛ به‌ویژه این‌که حکایت بدون داستان‌پردازی، فقط گوشه‌هایی از واقعیت زندگی آنان را روایت کرده باشد. از همین روست که کتاب‌هایی که دربارۀ شرح حال علماست، مشتاقان زیادی دارد و گاهی تیراژ چاپ برخی از آن‌ها از ده‌ها هزار نسخه فراتر می‌رود؛ برای نمونه می‌توان به کتاب‌هایی دربارۀ آیت‌الله بهجت، علامه طباطبائی، امام خمینی و... اشاره کرد.
کتاب «جرعه‌ای از دریا» در این حوزه، اما به شکلی متفاوت عرضه شده است. راویِ این کتاب خود یکی از علمای برجستۀ حال حاضر دنیای شیعه است و مطالبی را حکایت کرده که خود به چشم دیده، یا از زبان نزدیکان و اطرافیان دانشمندی شنیده است. مرجع عالی‌قدر حضرت آیت‌الله سیدموسی شبیری با وجود تألیفات بسیار در حوزۀ علم رجال، حدیث، نقد کتب، تراجم و... رغبت چندانی به نشر آثارش نداشته است؛ اما مؤسسۀ کتاب‌شناسی شیعه در تلاشی چشم‌گیر نوشته‌های ایشان را برای نشر آماده و ایشان را برای نشر آن‌ها راضی کرده است.
کتاب جرعه‌ای از دریا که تاکنون دو جلد آن منتشر شده، شامل 42 نوشتار عربی (16 مقاله) و فارسی (26 مقاله) و بخش طریقیات دربارۀ شرح زندگانی علماست. جلد دوم شامل سه فصل دربارۀ هشت مقالۀ عربی، دوازده مقالۀ فارسی و بخش طریقیات در 724 صفحه منتشر شده است و جلدهای سوم و چهارم در مرحلۀ آماده‌سازی برای نشرند.
 

بیشتر بخوانید: جرعه‌ای از دریا


جلد اول این اثر در سه فصل تنظیم شده است:


فصل اول: آثـار فارسى

چینش مقالات و مصاحبه‌ها در این فصل به ترتیب تاریخ تألیف و نشر است. عناوین این مقالات عبارتند از: مؤلف تبصرة‌العوام، فهرست شیخ‌منتجب‌الدین، قاموس‌الرجال و صاحب آن، ابوالعباس نجاشى و عصر وى، چشمه‌هایى از فضایل میرزاى بزرگ شیرازى، ابعاد شخصیت شیخ‌انصارى، خاندانى بزرگ، لزوم ارزیابى سندى احادیث کافى، حاشیه بر مکارم‌الآثار، حاشیه بر دو گفتار علامه سید‌محمد‌علی روضاتی، حاشیه بر دومین دو گفتار، حاشیه بر احوال و آثار محقق حلّى، حاشیه بر زندگانى سردار کابلى و حاشیه بر نخبگان علم و عمل ایران.


فصل دوم: آثـار عـربى

این فصل شامل این مقالات است: سند زیارۀ عاشورا، المنهج الصحیح فی تحقیق الکافی، الحاشیة على رسالة عدیمة النظیر فى أحوال أبى‌بصیر، الحاشیة على إجازة السیدحسن الصدر للشیخ آقا‌بزرگ، الحاشیة على تکملة أمل‌الآمل، الحاشیة على الکرام البررة، الحاشیة على نقباء البشر و الحاشیة على الکافی.


طریقیات

طریقیات، خاطرات و نکاتی اخلاقی است که حضرت آیت‌الله شبیری زنجانی از بزرگانی چون حضرات آیات: بروجردی، امام خمینی، علامه شیخ‌آقا‌بزرگ تهرانی، شیخ‌مرتضی حائری، سیدصدرالدین صدر، سید‌احمد زنجانی، میرزا‌احمد کفائی، حاج‌شیخ عبدالحسین فقیهی، میرزا‌عبدالله مجتهدی، ملا‌علی معصومی‌همدانی و... نقل کرده است. از آن‌جا که این نکات در مسیر رفت و برگشت به نماز جماعت فیضیه و حرم و منزل بیان شده، نام «طریقیات» بر آن نهاده شده است.
در این بخش، افزون بر نکاتی دربارۀ علمای معاصر، موضوعاتی همچون: مخالفت با استخاره و نحوۀ استخارۀ حضرت ولیّ‌عصر(عج) به نقل از سیدعلی شوشتری، شیوۀ استخارۀ خود آیت‌الله شبیری، تشرف آخوند ملاحسین‌قلی همدانی به محضر حضرت ولیّ‌عصر(عج)، نقل دعایی از سیدمرتضی کشمیری برای رفع گرفتاری‌ها، دستورالعملی از سیدمحمد فشارکی به سیدحسین حائری‌کرمانشاهی و ماجرای تشرف ایشان به خدمت حضرت ولی‌ّعصر(عج)، مفهوم اجتهاد از نظر آیت‌الله سید‌ابو‌الحسن اصفهانی، چگونگی نماز باران آیت‌‌اللّه‌ سید‌محمد‌تقی خوانساری، پیغام حضرت ولیّ‌عصر(عج) به سید‌ابوالحسن اصفهانی، وجه مخالفت آیت‌الله بروجردی با نوّاب صفوی، قوّت ادبی الغدیر، مطالبی دربارۀ سید‌نصرالله بنی‌صدر‌همدانی و نکات بسیاری از آیت‌الله سید‌احمد زنجانی (پدر آیت‌الله شبیری) نقل شده است.
نیز مطالبی راجع به علمای قدیم مانند: تأثیر علامه حلی بر تشیع شاه‌خدابنده، ردّ نسبت علامه حلی به شهر تبریز، اشتباه تنقیح‌المقال دربارۀ مدفن فخر‌المحققین، بقایای کتاب مدینة‌العلم شیخ صدوق در آثار شهید اول، معرفی یکی از بهترین مناظرات محقق کرکی، وجه تسمیۀ علامه مجلسی به «مجلسی»، نقش شاگردان علامه مجلسی در تألیف بحار‌الانوار، سفارش شیخ‌عباس قمی به مطالعۀ بحار‌الانوار، تسنّن نادرشاه و هم‌چنین نکاتی دربارۀ علامه بحرالعلوم، ملامهدی نراقی و شیخ‌جعفر کاشف‌الغطا بیان شده است.
گفتنی است کتاب جرعه‌ای از دریا، برگزیدۀ حوزۀ «دین» سیزدهمین دورۀ جایزۀ کتاب فصل و یکی از آثار برگزیدۀ سی‌امین دورۀ کتاب سال جمهوری اسلامی شد.
 

نمونه‌ای از خاطرات

آقاموسی صدر (امام‌موسی صدر) اولین هم‌مباحثۀ من بود و یکی از عواملی که من را به دروس حوزه علاقه‌مند کرد، همین بحث با آقا‌موسی بود. به خاطر ویژگی‌هایی که در او بود، مطالب علمی زود برای هر دوی ما حل می‌شد و مطلبی که ممکن بود یک هفته با دیگران درباره‌اش بحث کنیم و شاید آخر هم به جایی نرسیم، با آقا‌موسی در مدت چند دقیقه حل می‌شد. فکر ما نزدیک به هم بود. گاهی در مورد بعضی از رفقا، این اصطلاح را به کار می‌بردیم که فلانی مقدّماتش خراب است؛ یعنی محتاج به مقدماتی است که در آن‌ها با ما هم‌فکر نشده است. من و آقا‌موسی صدر در مقدمات مسائل بحث نمی‌کردیم و فقط مباحثۀ ما در نتایج بود؛ لذا زود در مباحثه به نتیجه می‌رسیدیم و مطلب حل می‌شد.
در مجموع، آقا‌موسی بی‌نظیر بود. اخلاق عجیبی داشت. حاج‌آقا رضا (برادر آقا‌موسی) هم در نوع خودش فوق‌العاده بود، ولی تند‌مزاج بود؛ البته زود هم پشیمان می‌شد، چه پشیمان‌شدنی! به گونه‌ای که حاضر بود پای طرف را ببوسد تا گذشت کند. آقا‌موسی و حاج‌آقا‌ رضا هر‌دو با‌استعداد بودند، ولی آقا‌موسی با‌استعدادتر از حاج‌آقا رضا بود. حاج‌آقا رضا حافظه‌اش بهتر از آقا‌موسی بود و آقاموسی در سرعت انتقال و استقامت فکر ترجیح داشت. حاج‌آقا رضا بزرگ‌تر بود و بیش‌تر از آقا‌موسی تحصیل کرده بود. تفاوت دیگرشان این بود که حاج‌آقا رضا برای ادارۀ امور عموم مناسب نبود، اگرچه در صفا و صمیمیت در سطح بالایی بود؛ ولی آقاموسی در این جهت خیلی خوب بود. آقا‌موسی می‌توانست یک کشور را اداره کند.
اگر آقا‌موسی بود، وضع علمی من خیلی بهتر از حالا بود؛ به جهت امتیازاتی که بحث با او برای من داشت که در هیچ بحثی چنین نبود. البته هم‌مباحثه‌هایی خیلی قوی و خوب داشتم؛ مثل آقای بهشتی که از آقا‌موسی قوی‌تر بود و نبوغ داشت و خیلی فوق‌العاده بود؛ ولی آقاموسی برای من ارجح بود. خلاصۀ کلام، اگر ایشان با من بود، برای من خیلی نافع بود. اگر زنده است، خداوند زودتر او را نجات بدهد، و اگر نیست، با ائمۀ طاهرین(ع) محشور فرماید!
 

منابع:

ـ سلمانی‌آرانی، حبیب‌الله، «سیدموسی شبیری زنجانی، فقیه محقق»، گلشن ابرار، ج ۷، به کوشش جمعی از محققان پژوهشکدۀ باقرالعلوم(ع)، قم، نورالسجاد، ۱۳۸۶.
ـ شریف رازی، محمد، گنجینۀ دانشمندان، ج ۲، قم، اسلامیه، ۱۳۵۲.
ـ برگی از تاریخ زنجان، چاپ‌شده در میراث اسلامی ایران، دفتر ششم، ص 104.
ـ پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی شبیری زنجانی.