راهبردهای فراروی روحانیت در زمینه ارتقاء فرهنگ قرآنی

در جامعه با محوریت نهادینه‌سازی اخلاق و معنویت در جامعه در راستای تحقق هم‌بستگی و جلوگیری از گسستگی اجتماعی با بهره‌گیری از توان و پتانسیل سازمان‌های مردم نهاد
 

چکیده
مهم‌ترین آسیب فراروی ارتقاء فرهنگ قرآنی در جامعه، اختلاف نظر در باب شاخص فرهنگ قرآنی است که هرگونه اقدام اساسی و تصمیم‌گیری درازمدت را برای تقویت و تعمیق آن، دچار مشکل خواهد ساخت؛ نه می‌توان به ارزیابی وضع موجود پرداخت و نه می‌توان چشم‌انداز مطلوب ترسیم نمود.

تعداد کلمات 1638/ تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه

 
برای عرضه راه‌کارهای معطوف به اصلاح آسیب‌های کنونی نمی‌توان در همه عرصه و سطوح به راه‌کارهای خُرد و جزئی پرداخت؛ چرا‌که تعدد و تنوع و تفاوت آسیب‌ها، اقتضائات، زمینه‌ها و مواجهه کارشناسی عمیق و موردی را برای هر یک از این آسیب‌ها ضروری می‌سازد.

راه‌کارهای کلان معطوف به اصلاح عبارتند از:
الف. تعیین شاخص‌ها و اولویت‌های انتقال فرهنگ قرآنی
مهم‌ترین آسیب فراروی ارتقاء فرهنگ قرآنی در جامعه، اختلاف نظر در باب شاخص فرهنگ قرآنی است که هرگونه اقدام اساسی و تصمیم‌گیری درازمدت را برای تقویت و تعمیق آن، دچار مشکل خواهد ساخت؛ نه می‌توان به ارزیابی وضع موجود پرداخت و نه می‌توان چشم‌انداز مطلوب ترسیم نمود.

ب. توانمندسازی حوزه‌های علمیه برای حضور در عرصه‌های فرهنگی با محوریت توسعه فرهنگ قرآنی

رسالت اساسی حوزه‌های علمیه، بسترسازی و تدبیر و مجاهدت برای ارتقاء و تعمیق تربیت قرآنی در جامعه و سطوح و لایه‌های گوناگون است. به نظر می‌رسد تلاش‌های پژوهش، آموزش، تبلیغی حوزه‌های علمیه از بالاترین سطح آن، یعنی اجتهاد و افتا گرفته تا سطوح، همه برای توسعه و تعمیق تربیت قرآنی جامعه و گسترش عینی و عملی باورها، ارزش‌ها و احکام الهی در عرصه زندگی فردی و اجتماعی است. امروزه حوزه‌های علمیه دارای توانمندی‌های فراوانی برای ارتقا فرهنگ قرآنی در جامعه است. ورود جدی روحانیان حوزه‌های علمیه در این عرصه، یکی از ضرورت‌ها و راه‌کارهای اساسی برای تحول در این عرصه است. حوزه‌های علمیه برای ورود به این مقوله باید خود را بیش از پیش آماده کنند و با اصلاح نظام آموزش خود در تربیت محققان کارآمد و توانمند برای حضور اندیشه ناب اسلام با رویکرد اهل‌بیت(علیه‌السلام) در این عرصه، همتی مضاعف از خود نشان دهند. تأسیس رشته تخصصی مرتبط در متن نظام آموزشی حوزه‌های علمیه و بررسی نظریات رایج و تولید علم قرآنی در این عرصه، راه‌کارهای بایسته‌ای است که بدون آن نمی‌توان ورود روحانیان و حوزه‌های علمیه در مقوله ارتقاء فرهنگ قرآنی در جامعه انتظار داشت.
 

ج. توجه حوزه‌های علمیه به اصلاح برنامه‌ها و محتوای آموزشی و تربیتی

حوزه‌های علمیه باید توجه داشته باشند که انتقال فرهنگ قرآنی در جامعه باید به عنوان یک رویکرد و جهت‌گیری کلان مورد توجه و اهتمام قرار گیرد. باید توجه داشت که نقش حاشیه‌ای روحانیون در میادین فرهنگی امروز جامعه، مانع ایفای رسالت و فرهنگی عمیق حوزه‌های علمیه و روحانیان نیست. البته در روش‌ها و شیوه‌های تحقق این راهکارها، باید ظرافت و حساسیت‌های آن نیز مورد توجه باشد و از افراط و تفریط و اقدامات سطحی و صوری پرهیز شود.

د. ساماندهی و تقویت توانمندی‌های حوزه‌های علمیه در این خصوص و انتقال فرهنگ قرآنی و تقویت و تعمیق تربیت اسلامی در جامعه، از رسالت‌های اصیل و محوری روحانیان و حوزه‌های علمیه است.

در دورانی که همه نهادهای فرهنگی و تربیتی در تسخیر رژیم منحوس پهلوی قرار داشت، این حوزه‌های علمیه و روحانیان و متعهد و اصیل بودند که با مجاهدت و سخت‌کوشی و با تحمل انواع مشکلات و مصائب برای حفظ و تقویت ارزش‌های الهی و بسط فرهنگ قرآنی تلاش می‌کردند. حوزه‌های علمیه به عنوان خاستگاه اصلی فکر و ایمان قرآنی، و کانون بسط و نشر ارزش‌ها و احکام الهی باید خود را در برابر کاستی‌های فرهنگی و تربیتی مسئول بدانند و علاوه بر نظارت و ارشاد کلان دستگاه‌های و نهادهای فرهنگی - تربیتی و آموزشی، وضعیت اشاعه‌ی فرهنگ قرآنی را رصد نماید و در کنار مطالعه وضع مطلوب، خود نیز به تعمیق و تقویت و فرهنگ قرآنی در سطح جامعه و به ویژه از طریق بسترهای ساختاری موجود بپردازند. اگرچه برخی از چهره‌های روشن‌اندیش از حوزه‌های علمیه، در دوران قبل از پیروزی انقلاب به درک درست و عمیق این حساسیت وارد این عرصه شدند، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نسبت به تقویت و سامان‌دهی این ارتباط، به خصوص تفکر ناب حوزوی در مراکز تفکر ناب حوزوی در مراکز اندیشه‌سازی غفلت رخ داد و این امر دچار آسیب جدی شود.
 

ه. طراحی و تحقق تحول بنیادین با رویکرد فرهنگی - تربیتی

اساسی‌ترین، مهم‌ترین و کارسازترین راه‌کارهایی که در بلند‌مدت وضعیت کنونی ارتقاء فرهنگ قرآنی در جامعه را اصلاح خواهد کرد، پیگیری و تحقق رسالت دین در قبال جامعه است. اگر این تحول بنیادین به درستی بر مبنای اصول صحیح طراحی شود و زمینه‌ها و لوازم تحقق آن نیز فراهم شود، قطعاً به چرخش اساسی در مبانی نظری و نگرش به مقوله ارتقاء فرهنگ قرآنی در جامعه و هدف‌گذاری صحیح منجر خواهد شد. تحول بنیادین در این مقوله، بدین معنی است که انتقال فرهنگ قرآنی - به معنی جامع آن - بر اساس شاخص‌هایی که باید ترسیم شود. و تعمیق و تقویت هویت اسلامی و انقلابی در متن هدف‌گزاری‌ها، ساختارها، رویکرد برنامه‌ریزی کلان آموزش، نظام نیروی انسانی و فرآیند تولید برنامه‌ها و محتوای محورهای اساسی این نهاد را تشکیل خواهد داد. در این صورت همه عناصر و همه عوامل آموزشی - تربیتی، باید هم‌سو و هماهنگِ این جهت، تعریف و تدارک شود.
 

بیشتر بخوانید: چالش‌های فراروی روحانیت در ارتقاء فرهنگ قرآنی

و. ایجاد هماهنگی و هم‌سویی فرابخشی در انتقال فرهنگ

ناهم‌سویی و تعارض و حتی تضاد در جهت‌گیری نهادها و عوامل مؤثر در انتقال فرهنگ قرآنی به مخاطبان در آسیب‌های جدی موجود است که علی‌رغم سیاست‌گذاری‌های کلان و برخی اقدامات، همچنان روند تربیتی فرهنگی کشور را تحت ‌تأثیر خود قرار می‌دهد؛ ایجاد هم‌سویی حداقل در این دو مجموعه مدیریت‌پذیر ضروری به نظر می‌رسد. نهاد تبلیغات قرآنی و مجموعه تربیت بدنی که این‌ها دو مجموعه‌ای هستند که اگر در اولویت‌ها و شاخص‌های فرهنگ اسلامی و اشاعه و انتقال آن‌هم، با‌هم هماهنگ و هم‌سو باشند، می‌توانند ثمرات مبارکی داشته باشند.
 

ز. تشکیل سامانه فرآیند و چگونگی ارتقاء فرهنگ قرآنی در جامعه به وسیله روحانیت

بدون تردید امروزه روحانیان باید با توجه به رویکرد دهه چهارم انقلاب اسلامی، با هدف دست‌یابی به تصویری شفاف از وضعیت و روند معنویت در عرصه داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی، شناسایی نقاط ضعف و قوت با بهره‌گیری از پیشنهادات برای چاره‌اندیشی در جهت رفع چالش‌ها و تهدیدات اقدام نماید.
اهداف راهبردی ممیزی تعلیم و تربیت باید با رویکرد ذیل باشد:
‌    • ایجاد بانک جامع اطلاعاتی از توانمندی‌های و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل منابع ‌انسانی مرتبط؛
‌    • شناسایی نقاط ضعف و قوت طرح‌های مرتبط و تعیین چگونگی مواجه و استفاده از فرصت‌ها و دست‌یابی به تصویری شفاف از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب؛
‌    • توانمندسازی و توان‌افزایی ظرفیت و سامانه‌ها و نهادهای مرتبط با مقوله ارتقا فرهنگ قرآنی در جامعه؛
‌    • افزایش سهم و توان مدیریت بخش‌های حوزه‌های علمیه در این زمینه؛
‌    • ایجاد یا مهندسی مجدد موارد مرتبط و اجرایی در این زمینه و ارزیابی با استفاده از منابع انسانی کارآمد؛
‌    • گردآوری اطلاعات از منابع و مراجع ذیربط و استناد به کمیت‌های معنی‌دار تعلیم و تربیت قابل سنجش و شمارش؛
‌    • توجه و اتکا به شاخص‌های تعریف‌شده علمی، حتی‌المقدور مورد تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی، و جامع‌نگری و پرهیز از نتیجه‌گیری مبهم، موضعی، پراکندگی و جزئی در این خصوص؛
‌    • داشتن صراحت، وضوح و نگرش منصفانه در برجسته‌سازی نقاط ضعف و قوت و تعیین آن در پژوهش‌های مرتبط و نیز تعیین چگونگی مواجهه با چالش‌ها و استفاده از فرصت‌ها؛
‌    • توجه به نیاز محوری و مقایسه‌ای بودن ممیزی در این مقوله در عرصه ملی منطقه‌ای و جهانی؛
‌    • توجه به شاخص‌های کمی و تحلیل تولیدات پژوهشی در این حوزه با رویکردِ
- شاخص‌های انسانی،
- شاخص‌های مالی،
- شاخص‌های ساختاری،
- شاخص‌های عملکردی،
- و شاخص‌های بهره‌وری؛
   ‌    • توجه به تحلیل شاخص‌های کیفی در این زمینه با رویکردِ
- کیفیت فرآیند سیاست‌گذاری و تعیین راهبردهای ارتقاء فرهنگ قرآنی در جامعه،
- کیفیت ساماندهی و سازماندهی موارد مرتبط کیفیت نظام اطلاع‌رسانی در این زمینه،
- میزان استفاده از نتایج تحقیقات در این خصوص،
- میزان مشارکت دانشمندان و محققان حوزه‌های علمیه در این حوزه،
- نحوه مصرف بودجه‌های تحقیقاتی در در این زمینه،
‌    • میزان توجه به ایجاد راه‌کارهای مناسب جهت جذب نخبگان حوزه‌های علمیه در ارتقا فرهنگ قرآنی در جامعه و تعیین نقاط قوت و ضعف؛
‌    • تعیین سیاست‌ها، راهبردها و الزامات دست‌یابی به اهداف چشم‌انداز و استفاده از فرصت کنترل و تهدیدهای پیش رو؛
‌    • تعاملات با سازمان‌ها و مؤسسات و انجمن‌ها برجسته علمی، آموزشی و پژوهشی؛
‌    • توجه ارتقا فرهنگ قرآنی در جامعه و تشریح الگوهای تاثیرگذار غیر معرفتی بر پایه سیره اهل‌بیت مانند الگوی شخصیتی، الگوی گفت‌وگو الگوی تعامل رفتاری، الگوی روش‌های تعلیمی.
 

نتیجه‌گیری

بی‌تردید روحانیت متعهد و مبارز همواره حافظ و پاسبان اصول و مبانی دین در طول تاریخ بوده و اکنون نیز دست‌یابی ما به این منابع و متون غنی قرآنی مرهون همان خدمات و زحمات دل‌سوزانه نهاد مقدس حوزه و روحانیت است که شرح آن میسر نیست. از طرفی نقش حوزه و روحانیت درطول تاریخ و على‌الخصوص در پیروزی انقلاب که بر مبنا و اصول فرهنگ غنی اسلام بنا شده، فراموش‌ناشدنی و غیر قابل انکار است. بی‌تردید بعد از انقلاب، روحانیت توانست به خوبی وارد عرصه‌های علمی و فرهنگی کشور شود و در لابه‌لای عرصه‌های مختلف تاریخی، بهترین فرصت را برای شیوع و گسترش فرهنگ قرآنی بدست آورد. ناگفته پیداست که با دست‌یابی به این موقعیت متناسب روحانیت متعهد و مبارز، آرام ننشسته و از ابتدا در سنگرهای مختلف فرهنگی به مرزبانی از آن پرداخته و در این راستا به نتایج و آثار پربار و مفیدی نیز دست یافته و اکنون نیز با عزمی جزم، در این عرصه‌ها مثل حوزه و دانشگاه، موسسات علمی و مراکز فرهنگی و برنامه‌ریزی کشور به ارائه خدمات مشغول است.
اکنون که در دهه چهارم انقلاب هستیم، با توجه به موقعیت خطیری که پیش روی کشور است، بیش از هر زمان دیگر نیازمند حضور روحانیت به صورت هوشمندانه در عرصه‌های مختلف انقلاب اسلامی هستیم.
روحانیت به عنوان سازمان مردم‌نهاد دینی می‌بایست با در نظر گرفتن نیازهای روز و پرهیز از ورود به مقولات غیر ضروری، نقش مهمی در ارتقا فرهنگ قرآنی در جامعه در راستای تحقق هم‌بستگی و جلوگیری از گسستگی اجتماعی در جامعه داشته باشد.
 

کتابنامه:

- عمید، حسن (۱۳۶۴) فرهنگ فارسی، جلد اول، چاپ هشتم (تهران: امیرکبیر- عنایت، حمید(۱۳۶۵) اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، تهران: خوارزمی، چاپ دوم.
- ساروخانی، باقر(۱۳۷۰) دایره‌المعارف علوم اجتماعی، تهران: کیهان.
- کوهن، استانفورد تئوری‌های انقلاب، ترجمه علیرضا طیب، تهران: موسسه آموزشی انتشاراتی سیمیا.
- هانتینگتون ساموئل، سازمان سیاسی در جوامع دست‌خوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، ص۳۸۵.
- کرین برینتون، کالبد‌شکافی انقلاب، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: زریاب.
- گی روشه (۱۳۶۶) تغییرات اجتماعی، ترجمه: دکتر منصور وثوقی، تهران، نشر نی.
- ۸- بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران، کیهان، چاپ دوم.
- آن.کی.اس. لمبتون (۱۳۷۹)، نظریه دولت در ایران، مترجم: چنگیز پهلوان، تهران: نشر گیو، چاپ دوم.
- دارابی، علی (۱۳۸۱)، سیاست‌مداران اهل فیضیه، تهران: سیاست، چاپ دوم.
- مطهری، مرتضی، مشکل اساسی در سازمان روحانیت، قم: صدرا.
- بشیریه، حسین (۱۳۷۴)، جامعه‌شناسی سیاسی، تهران: نشر نی، چاپ دوم.
- عنایت، حمید(۱۳۶۵)، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، تهران: خوارزمی، چاپ دوم.
- حایری، عبدالهادی (۱۳۶۰)، تشیع و مشروطیت در ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- براون، ادوارد(۱۳۷۶)، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهری قزوینی، تهران: انتشارات کویر.
- روحانی، سید‌حمید(۱۳۶۱)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران: دفتر انتشارات اسلامی.
- ازغندی، علیرضا(۱۳۷۹)، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، تهران: سمت.
- جعفریان، رسول (۱۳۸۰)، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی سیاسی ایران سال‌های ۱۳۵۷ ۱۳۶۰، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- فوران، جان (۱۳۷۷)، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا.
- امام خمینی، روح‌الله به (۱۳۷۲)، صحیفه نور، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- عیوضی، محمدرحیم (۱۳۸۰)، طبقات اجتماعی و رژیم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- وبر، ماکس (۱۳۷۴)، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری و دیگران، تهران: مولی.
- آبراهامیان، یرواند(۱۳۷۷)، ایران بین دو انقلاب، مترجم: کاظم فیروزمند و دیگران، تهران، نشر مرکز.
- سریع‌القلم، محمود(۱۳۸۲)، مجموعه مقالات گسست نسل‌ها، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
- قادری، حاتم (۱۳۸۲)، مجموعه مقالات گسست نسل‌ها، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی صص۱۷۸-۱۸۲.
- مددپور، محمد (۱۳۸۲)، مجموعه مقالات گسست نسل‌ها، پژوهشکده علوم ‌انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
- جلالی، محمدرضا (۱۳۸۲)، مجموعه مقالات گسست نسل‌ها، پژوهشکده علوم ‌انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
- شرفی، محمدرضا (۱۳۸۲)، مجموعه مقالات گسست نسل‌ها، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
- پیروزنیا، مهدی (۱۳۸۸)، تعریف سازمان‌های مردم‌نهاد و یار(NGO) ها، در سایت http://www.aftabir.com.
 
کتابنامه لاتین
- Harald Lasweu SA. Keplan Povwers. Society, hondon, Ruotledge S. Kegan
Paul, 1901.
- Bengston, V.L.(197). The generation gap: A review and typology of social
Psychological perspective. Youth and Society p; TY-Y - Slater, P.E. (197). The pursuit of loneliness:American culture at the breaking
Point. Boston:Beacon -
- Adelson,j.(.V91 january). What generation gap? New York Times Magazine

پی نوشت:
[1]. پژوهش‌گر دینی، ایمیل: Sjm1348@gmail.com.
منبع: کتاب گفتارها و نوشتارها؛ ارائه‌شده در همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیش‌کسوتان قرآنی؛ وزارت فرهنگ و ارشاد، تابستان 1396.