آداب اجتماعی از منظر کتاب «اصول کافی» (قسمت اول)

اسلام عزیز برای بهبود روابط اجتماعیِ مردم، آن‌ها را به تعاون و همکاری در کارهای خوب و پسندیده و اجتناب همگانی از معصیت و بزه‌کاری امر کرده است
 

گردآورنده: رامین بابازاده

اسلام عزیز برای بهبود روابط اجتماعیِ مردم، آن‌ها را به تعاون و همکاری در کارهای خوب و پسندیده و اجتناب همگانی از معصیت و بزه‌کاری امر کرده است؛ آن‌جایی که می‌فرماید: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوان».[1]
این مهم، یکی از نکات مورد تأکید معصومان(ع) بوده و با تبیین اصول و ضوابط معیارهای روابط اجتماعی، همواره خانواده و اصحاب خود را به رعایت این موازین سفارش می‌کردند؛ برای نمونه، حضرت امیر(ع) در نامه‌ای که به فرزندشان امام حسن مجتبی(ع) نوشته‌اند، می‌فرمایند:
یَا بُنَیَّ اجْعَلْ نَفْسَکَ مِیزَاناً فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ غَیْرِکَ فَأَحْبِبْ لِغَیْرِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لَهَا وَ لَا تَظْلِمْ کَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ کَمَا تُحِبُّ أَنْ یُحْسَنَ إِلَیْکَ وَ اسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِکَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَیْرِکَ وَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِکَ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ یُقَالَ لَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ‏ ضِدُّ الصَّوَابِ وَ آفَةُ الْأَلْبَابِ‏ فَاسْعَ‏ فِی کَدْحِکَ‏ وَ لَا تَکُنْ خَازِناً لِغَیْرِکَ‏ وَ إِذَا أَنْتَ هُدِیتَ لِقَصْدِکَ فَکُنْ أَخْشَعَ مَا تَکُونُ لِرَبِّک[2]‏؛ اى پسرم! نفس خود را میزان میان خود و دیگران قرار ده؛ پس آنچه را براى خود دوست دارى، براى دیگران نیز دوست بدار و آنچه براى خود نمى‏پسندى، براى دیگران مپسند! ستم روا مدار، آن‌گونه که دوست ندارى به تو ستم شود؛ نیکوکار باش، آن‌گونه که دوست دارى به تو نیکى کنند. و آنچه براى دیگران زشت مى‏دارى، براى خود نیز زشت بشمار و چیزى را براى مردم رضایت بده که براى خود مى‏پسندى. آنچه نمى‏دانى نگو، گرچه آنچه مى‏دانى ‌اندک است. آنچه دوست ندارى به تو نسبت دهند، دربارۀ دیگران مگو! بدان که خودبزرگ‌بینى و غرور، مخالف راستى، و آفت عقل است. نهایتِ کوشش را در زندگى داشته باش و در فکر ذخیره‌سازى براى دیگران مباش! آن‌گاه که به راه راست هدایت شدى، در برابر پروردگارت از هر فروتنى، خاضع‏تر باش.

مواسات، همراهی و هم‌دلی در جامعه، باعث تحکیم روحیۀ اخوت و از بین رفتن طبقات کذاییِ اجتماعی خواهد شد. یکی از راه‌های ایجاد این روحیه در جامعه، تقویت روابط اجتماعی است. در روایات آمده است:
مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی‌عبدالله: کَیْفَ یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَضَعَ فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ قَوْمِنَا وَ فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ خُلَطَائِنَا مِنَ النَّاسِ فَقَالَ تُؤَدُّونَ الْأَمَانَةَ إِلَیْهِمْ وَ تُقِیمُونَ الشَّهَادَةَ لَهُمْ وَ عَلَیْهِمْ وَ تَعُودُونَ مَرْضَاهُمْ وَ تَشْهَدُونَ جَنَائِزَهُمْ. عَنْهُ قَالَ: احْضُرُوا مَعَ قَوْمِکُمْ مَسَاجِدَکُمْ وَ أَحِبُّوا لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّونَ لِأَنْفُسِکُمْ أَمَا یَسْتَحِی الرَّجُلُ مِنْکُمْ أَنْ یَعْرِفَ جَارُهُ حَقَّهُ وَ لَایَعْرِفَ حَقَّ جَارِهِ. عَنْهُ7 قَالَ: فِی قَوْلِ الله عَزَّ وَ جَلَ:‏ Gإِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ‏F فَقَالَ کَانَ یُوَسِّعُ لِلْجَلِیسِ وَ یَسْتَقْرِضُ لِلْمُحْتَاجِ وَ یُعِینُ الضَّعِیفَ[3]؛ معاویة‌بن‌وهب گوید: خدمت امام صادق(ع) عرض کردم: چگونه باید بین خود و هم‏فکران و نیز بین خود و مردم که با ما هم‌عقیده نیستند، رفت‌و‌آمد داشته باشیم؟ فرمود: «اگر امانتى نزد شما گذاشتند ادا کنید، اگر شهادتى از شما خواستند در شهادت شرکت کنید و عقیدۀ خود را هر طور که هست بگویید، از بیمارانِ آن‌ها عیادت کرده و در جنازۀ آن‌ها مشایعت کنید.» فرمود: «با هم‏فکران خود، در مساجد آن‌ها شرکت داشته باشید و براى آن‌ها بخواهید آنچه براى خود مى‏خواهید. آیا شما شرم ندارید از این‌که انتظار دارید همسایۀ شما به شما آسیبى نرساند، ولی خودتان موجبات ناراحتىِ او را فراهم کنید؟!» ایشان در تفسیر آیۀ شریفه‏: «إِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ‏» فرمودند: «هر گاه یکى خواست در مجلسى وارد شود، به او جاى دهید، به نیازمندان وام دهید و از ضعفا و درماندگان یارى کنید و به کمک آن‌ها بشتابید.»
 

روایت‌هایی دربارۀ اهمیت روابط اجتماعی

ـ جَابِر بْن عبدالله الانصَارِیُّ عَنِ النَّبِیِّ(ص) ‏مِنْ أَخْلَاقِ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ الْبَشَاشَةُ إِذَا تراءَوْا وَ الْمُصَافَحَةُ إِذَا تَلَاقَوْا وَ الزَّائِرُ فِی الله حَقٌّ عَلَى الْمَزُورِ إِکْرَامُه‏؛ جابر‌بن‌عبدالله انصارى از پیامبر(ص) نقل کرده است: «از جمله خصلت‌های پیامبران و صدّیقان است که هرگاه یکدیگر را ببینند، گشاده‌رو باشند و هرگاه با هم روبه‌رو شوند، مصافحه کنند، و کسى که به خاطر خدا به دیدن دیگرى مى‏رود، بر عهدۀ دیدار‌شده است که او را گرامى بدارد.»[4]
ـ قَالَ رسول‌الله(ص): مَنْ عَامَلَ النَّاسَ فَلَمْ یَظْلِمْهُمْ وَ حَدَّثَهُمْ فَلَمْ یَکْذِبْهُمْ وَ وَعَدَهُمْ فَلَمْ یُخْلِفْهُمْ فَهُوَ مِمَّنْ کَمُلَتْ مُرُوءَتُهُ وَ ظَهَرَتْ عَدَالَتُهُ وَ وَجَبَتْ أُخُوَّتُهُ وَ حَرُمَتْ غَیْبَتُهُ[5]؛ کسى که چون با مردم معامله می‌کند، ستم نکند و چون به آن‌ها خبر مى‏دهد، دروغ نمی‌گوید و وعده که می‌دهد، مخالفت نکند، از کسانی است که ایمانش کامل، عدالتش ظاهر، برادرى با او واجب است و بدگویی‌اش حرام است.
ـ أَبِی‌رَبِیعٍ الشَّامِیِ‏[6] قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی‌عبدالله(ع) وَ الْبَیْتُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ فَقَالَ: لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ‌یُحْسِنْ صُحْبَةَ مَنْ صَحِبَهُ وَ مُرَافَقَةَ مَنْ رَافَقَهُ وَ مُمَالَحَةَ مَنْ مَالَحَهُ‏ وَ مُخَالَقَةَ مَنْ خَالَقَهُ[7]؛ ابى‌ربیع شامى می‌گوید: در خدمت امام صادق(ع) بودیم. خانۀ امام، پُر از جمعیت بود. حضرت فرمودند: «از ما نیست هر که با همراهانش، حُسن معاشرت نداشته باشد، با دوستانش رفاقت و مدارا نکند، به آن کس که نمک مى‏خورد، نمک‌شناسى‏ ننماید و با آن‌که همراه است، حُسن خلق نداشته باشد.»
پیامبر اکرم(ص) خطاب به فقراى اصحاب خود فرمودند: «مَعَکُم المَحیَا و مَعَکُم المَمَات‏»[8]؛ زیستن با شما باد و مُردن با شما! یعنی بینوایان باید در متنِ زندگى اجتماعی، جاى داشته باشند، نه در حاشیۀ آن‏.
پاره‌ای از حکایت‌ها، داستان‌ها و نکته‌های اخلاقی دربارۀ آداب اجتماعی، در ادامه می‌آید.
 

1. پاداش مصافحه با مؤمنان

ابوعبیده گوید:
من هم‌کجاوۀ امام باقر(ع) بودم. اول من سوار می‌شدم و سپس آن حضرت. چون سوار می‌شدیم، حضرت به من سلام می‌کرد و مانند مردی که رفیقش را به تازگى ندیده، احوال‌پرسى و مصافحه می‌فرمود و هنگام پیاده شدن، او پیش از من پیاده می‌شد. وقتی پیاده می‌شدیم، سلام می‌کرد و مانند کسى که رفیقش را به تازگى ندیده، احوال‌پرسى می‌نمود. گفتم: یابن‌رسول‌الله! شما کارى می‌کنى که هیچ‌کس از مردم نزد ما نمی‌کند و اگر یک بار هم این کار را بکند، زیاد است؟ امام(ع) فرمود: «مگر ثواب مصافحه را نمی‌دانى؟! وقتی دو مؤمن همدیگر را می‌بینند و دست می‌دهند، همواره گناهان آن دو می‌ریزد، چنان‌که برگ از درخت می‌ریزد و خدا به آن‌ها توجه می‌فرماید، تا از یکدیگر جدا شوند.»[9]
 

2. دیدار برادر دینی

رسول خدا(ص) فرمودند:
جبرئیل به من خبر داد که خداوند، فرشته‏اى را به زمین فرستاد. فرشته راه می‌رفت تا به درِ خانه‌ای رسید که مردى از صاحب‌خانه، اجازۀ ورود مى‏گرفت. فرشته گفت: با صاحبِ این خانه چه کار دارى؟ گفت: او برادر مسلمانِ من است که به خاطر خداوند متعال دیدارش می‌کنم. فرشته گفت: جز بدین منظور نیامده‏‌ای؟ گفت: نه. فرشته گفت: من فرستادۀ خدا به سوى تو هستم. او به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: «بهشت برایت واجب شد.» سپس گفت: خدا می‌فرماید: «هر مسلمانى که از مسلمانى دیدار کند، او را دیدار نکرده، بلکه مرا دیدار کرده و بهشت، به عنوان ثواب او، بر عهدۀ من است.»[10]
 

3. تأکید امام صادق(ع) بر دیدار با مؤمنان

اسحاق‌بن‌عمار گوید: خدمت امام صادق(ع) رسیدم. حضرت با ترش‌رویی به من نگریست. عرض کردم: سبب دگرگونىِ شما با من چیست؟ فرمود: «آنچه تو را با برادرانت، دگرگون ساخته. اى اسحاق! به من خبر رسیده که در منزلت، دربان گذاشته‏اى تا فقرای شیعه را راه ندهند!» عرض کردم: قربانت! من از شهرت ترسیدم. فرمود:
از بلا نترسیدى؟ مگر نمی‌دانى که چون دو مؤمن ملاقات و مصافحه کنند، خدا بر آن‌ها رحمت نازل کند که 99 قسمت آن‏ براى آن‌که رفیقش را دوست‏تر دارد، باشد و چون در دوستى برابر باشند، رحمت خدا ایشان را فراگیرد، و چون براى مذاکره بنشینند، برخى فرشتگانِ نگهبان آن‌ها به برخى دیگر گویند: از این‌ها کناره گیریم؛ شاید رازى داشته باشند که خدا بر آن‌ها، پرده کشیده باشد.
عرض کردم: مگر خداوند متعال نمى‌فرماید: «مَّا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِید»[11]؛ به گفتارى دم نزند، جز آن‌که نزد او، رقیب حاضر باشد؟! امام(ع) فرمود: «اى اسحاق! اگر نگهبانان نشنوند، خداوند عالمِ سرّ، بشنود و ببیند.»[12]
 

4. شاد کردن مؤمنان

از امام باقر(ع) روایت شده است:
در آنچه خداوند با بندۀ خویش موسى(ع) مناجات کرد، آن بود که: «مرا بندگانى است که بهشتِ خویش را بر آنان مباح و ارزانى داشته‌ و ایشان را در آن فرمانروا ساختم.» موسى عرض کرد: پروردگارا! اینان کیانند که بهشتِ خود بر ایشان مباح گردانیدى و آنان را در آن حاکم ساختى؟ فرمود: «هر که مؤمنى را خوش‌حال سازد.»
آن‌گاه امام(ع) فرمود:
مؤمنى در مملکتِ یکى از جباران زندگی می‌کرد. آن جبار او را تکذیب می‌کرد و حقیر می‌شمرد. آن مؤمن از آن دیار به بلاد شرک ‏گریخت و بر یکى از آنان وارد شد. وى از او پذیرایی نمود، او را جاى داد، به او مهربانى کرد و میزبانى نمود. پس چون مرگِ آن مشرک فرارسید، خداوند بدو الهام کرد که: به عزت و جلالم سوگند، اگر براى تو در بهشت محلى بود، تو را در آن ساکن می‌گردانیدم، ولی بهشت بر مشرک حرام شده است؛ اما اى آتش! او را بترسان، لکن نسوزان و آزارش نده!» و در بامدادان و شامگاه، روزىِ او می‌رسد. سائل پرسید: از بهشت؟ فرمود: «از هر کجا که خدا خواهد.»[13]
 

5. گناه تحقیر و اذیت مؤمن

رسول خدا(ص) فرمود:
همانا پروردگارم، شب معراج مرا به آسمان برد و از پس پردۀ حجاب به من وحى کرد و بى‏واسطه با من سخن گفت، تا آنکه به من فرمود: «اى محمد! هر که دوستى از من را خوار کند، به جنگ با من کمین کرده و آن‌که با من جنگ کند، با او بجنگم.» گفتم: پروردگارا! این دوستِ تو کیست؟ می‌دانم که هر که با تو بجنگد، تو با او بجنگى. فرمود: «او کسى است که من براى ولایت و دوستىِ تو، وصی‌ّ و فرزندانت، از او پیمان گرفته‏ام.»[14]
 

6. آزار به همسایه، دلیل بی‌ایمانی

عمروبن‌عکرمه گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: همسایه‏اى دارم که مرا می‌آزارد. فرمود: «تو با او خوش‌رفتارى کن!» گفتم: خدایش رحم نکند! پس آن حضرت روى از من بگردانید. گوید: من نخواستم با آن وضع از حضرت جدا شوم؛ از این رو عرض کردم: با من چنین و چنان می‌کند و مرا آزار می‌دهد! فرمود: «گمان می‌کنى که اگر با او آشکارا دشمنى کنى و مانند او در صدد آزارش برآیی، می‌توانى از او انتقام بگیری (و شرّ او را از خود دور کنى)؟» عرض کردم: آرى، من بر او می‌چربم. فرمود:
این همسایۀ تو از کسانى است که به مردم رشک بَرَد، از آنچه خداوند به آن‌ها داده و تفضل کرده است؛ پس چون نعمتى براى کسى دید، اگر اهل و عیالى داشته باشد، به آن‌ها تعرض کند و آن‌ها را بیازارد و اگر خاندانى ندارد (که آن‌ها را آزار کند)، به خدمت‌کارش مى‏پیچد و اگر خدمت‌کار نداشته باشد، شب‌ها را به بیدارى به سر بَرَد و روزها را به خشم بگذراند. همانا مردى از انصار، خدمت رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: من خانه‌اى در فلان قبیله خریدارى کرده‏ام و نزدیک‌ترین‏ همسایۀ من در آن خانه، کسى است که خیرى از او به من نمی‌رسد و از شرّش آسوده نیستم! پس رسول خدا(ص) به على(ع)، سلمان و ابوذر ـ (راوى گوید:) دیگرى را هم فرمود که من فراموش کردم و گمان می‌کنم که مقداد بود ـ دستور داد که با بلندترین آوازشان در مسجد فریاد بزنند که: «هر که همسایه‏اش از آزار او آسوده نباشد، ایمان ندارد»؛ پس آن‌ها سه بار آن را گفتند. سپس با دست اشاره کرد که تا چهل خانه است از برابر و پشت سر و طرف راست و سمت چپ (؛ یعنى تا چهل خانه از چهار طرف همسایه هستند).[15]
 

7. نفرین به همسایۀ مردم‌آزار

اسحاق‌بن‌عمار گوید: به امام صادق(ع) از دستِ همسایه‏اى که آزارم می‌داد، شکایت کردم. فرمود: «بر او نفرین کن!» پس من نفرین کردم، ولى نتیجه‏اى ندیدم. دوباره خدمتش رفتم و شکایت کردم. فرمود: «بر او نفرین کن!» عرض کردم: فدایت گردم! من نفرین کردم و نتیجه‏اى ندیدم. امام(ع) فرمود: «چگونه نفرین کردى؟» عرض کردم: هرگاه به او برخوردم، نفرینش کردم. فرمود: «چون به تو پشت کند و رو گرداند، نفرینش کن!» پس من این کار را کردم و زمانى نگذشت که خدا مرا از شرّ او نجات داد.[16]
 

8. همسایۀ موذی

امام باقر(ع) فرمودند:
مردى نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و از آزارِ همسایه‏اش به ایشان شکایت کرد. رسول خدا(ص) به او فرمود: «صبر کن!» سپس بار دوم خدمتش آمد (و شکایت کرد). پیامبر اکرم(ص) به او فرمود: «صبر کن!» سپس بار سوم آمد و باز شکایت کرد. حضرت به او فرمود: «چون روز جمعه شود، آن‌گاه که مردم براى نماز جمعه می‌روند، وسایل خانه‌ات را سرِ کوچه و در راه مردم بیار، تا هر که به نماز جمعه می‌رود، ببیند و چون از تو بپرسند (که براى چه این کار را کرده‏اى)، جریان را به آن‌ها بگو!» فرمود: آن مرد این کار را کرد؛ پس آن همسایه که آزارش می‌داد، نزد او آمد و گفت: اثاثیه‏ات را به خانه باز‌گردان! من با خدا عهد می‌کنم که دیگر تو را اذیت نکنم.[17]
 

9. حسنه چیست؟

از امام صادق(ع) روایت شده است:
خداوند به داود(ع) وحى فرمود: «به راستى که بنده‏اى از بندگان من، حسنه‏اى به جا آوَرَد و به سبب آن، بهشت را بر وى مباح گردانم.» داود(ع) عرض کرد: پروردگارا! آن حسنه چیست؟ فرمود: «بر بندۀ مؤمن من، سرور و خوش‌حالى وارد سازد، اگرچه با دانه‌ای خرما باشد.» داود(ع) گفت: خداوندا! سزاوار است کسى را که تو را شناسد، امید خود از تو برنگیرد.[18]
 

10. نتیجۀ شاد کردن مؤمن

محمد‌بن‌جمهور گوید: نجاشى، حاکمِ اهواز و شیراز بود. یکى از کارمندانش به امام صادق(ع) عرض کرد: در دفتر نجاشى، مالیاتی به عهدۀ من است و او مؤمن است و به فرمان بردن از شما معتقد است. اگر صلاح بدانید، برایم به او توصیه‌ای بنویسید. امام صادق(ع) نوشت: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ سُرَّ أَخَاکَ یَسُرَّکَ الله»؛ برادرت را شاد کن تا خدا تو را شاد کند! او نامه را گرفت و نزد نجاشى آمد. زمانى که در مجلس عمومى نشسته بود، چون خلوت شد، نامه را به او داد و گفت: این نامۀ امام صادق(ع) است. نجاشى، نامه را بوسید، روى دیده گذاشت و گفت: حاجتت چیست؟ گفت: در دفتر شما، مالیاتی بر من است. نجاشى گفت: چه مقدار است؟ گفت: ده‌هزار درهم. نجاشى دفتردارش را خواست و دستور داد از حساب خودِ او بپردازد و بدهىِ او را از دفتر خارج کند و براى سال آینده هم همان مقدار به نام نجاشى بنویسد. سپس به او گفت: آیا تو را شاد کردم؟ گفت: آرى، قربانت! آن‌گاه دستور داد، به او مرکب، کنیز و نوکرى دهند و نیز دستور داد یک دست لباس به او دادند و در هر یک از آن‌ها می‌گفت: آیا تو را شاد کردم؟ او می‌گفت: آرى، قربانت! و هر چه او می‌گفت آرى، نجاشى می‌افزود تا از عطا فراغت یافت. سپس گفت: فرشِ این اتاق را هم که رویش نشسته بودم، هنگامى که نامۀ مولایم را به من دادى، بردار و ببر و بعد از این هم حوایجت را پیش من بیاور! مرد، فرش را برداشت و خدمت امام صادق(ع) رفت و جریان را چنان‌که واقع شده بود، گزارش داد. حضرت از رفتارِ او مسرور شد. مرد گفت: مثل این‌که نجاشى با این رفتارش، شما را هم شادمان کرده است؟ فرمود: «آرى به خدا! خدا و پیامبرش را هم شاد کرد.»[19]
 

برگرفته از: حکایت‌های اخلاقی در اصول کافی
نویسنده: روح‌الله بخشی

[1]. مائده آیۀ 2.
[2]. نهج‌البلاغه، ص397.
[3]. مشکاة الأنوار، ص189.
[4]. مجموعة ورام، ج‏1، ص29.
[5]. الخصال، ج‏1، ص208.
[6]. او خالد یا خلید، از اصحاب امام صادق7 است.
[7]. مکارم الأخلاق، ص250.
[8]. مجمع‌البیان، ج6، ص465.
[9]. اصول کافی، ج‏3، ص‌259، ح‌1.
[10]. همان، ص‌255، ح‌3.
[11]. ق، آیۀ 18.
[12]. همان، ص‌262، ح‌14.
[13]. همان، ص‌271، ح‌3.
[14]. همان، ج‏4، ص‌54، ح‌10.
[15]. همان، ص‌489، ح‌1.
[16]. همان، ص‌276، ح‌1.
[17]. همان، ص‌492، ح‌13.
[18]. همان، ج‏3، ص‌272، ح‌5.
[19]. همان، ص‌273، ح‌9.