گونه‌های تناسخ‌باوری

الف) اقسام تناسخ[1] به لحاظ صور زندگانی پس از مرگ

ب) اقسام تناسخ به لحاظ تناهی یا عدم تناهی فراگرد زادومرگ

ج) اقسام تناسخ، به ملاحظه نسبت آن با آخرت (بهشت و دوزخ)

۱) تناسخ قابل جمع با آخرت

۲) تناسخ غیر قابل جمع با آخرت

ه) اقسام تناسخ به لحاظ جهت سیر روح

و) اقسام تناسخ به لحاظ وحدت یا تنوع ماده

ز) اقسام تناسخ به لحاظ فاصله بین دو زندگی

ح) اقسام تناسخ به لحاظ قابلیت جمع با حلول

ط) اقسام تناسخ به ملاحظه حمل آثار زندگی گذشته 

ی) اقسام تناسخ به لحاظ امکان اجتماع چند روح در یک بدن

منبع: کتاب تناسخ؛ گذشته و امروز، علی موحدیان عطار
[1] . لازم به توجه است که در همه تقسیمات زیر آن‌چه درواقع تقسیم می‌شود، نه پدیده تناسخ، بلکه آموزه تناسخ یا همان تناسخ‌باوری است. اما در این‌جا برای رعایت اختصار در کلام، تقسیم‌ها را مجاز به تناسخ منسوب داشته‌ایم. علاوه بر این، شاید اطلاق تقسیم و اقسام بر برخی از این دسته‌بندی‌ها با اندکی تسامح صورت گیرد، زیرا بیشتر این دسته‌بندی‌ها صرفاً تصوراتی است که در عالم بحث و نظر صورت می‌گیرد و الزاماً مصداق بیرونی ندارد.
[2] . «مَا نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»(بقره، ۱۰۶)
[3] . سجادی در فرهنگ معارف اسلامی، این قسم را نیز ذکر کرده است. وی می‌گوید: «...مسأله تناسخ در طول تاریخ صور مختلف به خود گرفته است و عقاید و نظریاتی ابراز شده از این قرار: ۱- انتقال نفوس انسانی باجساد و حیواناتی که از لحاظ اخلاقی و صفات دیگر مناسب با آن باشد. ۲- انتقال نفوس ناطقه انسانی به ابدان انسان‌های دیگر. ۳- انتقال باجسام نباتی. ۴- انتقال به جمادات. ۵- انتقال به طریق صعودی از نبات به حیوان و به انسان. ۶- انتقال به طریق نزول از عقول و مفارقات به انسان و از انسان به حیوان و از حیوان به نبات. ۷- انتقال به ابدان برزخی، و آن برزخ غیر از برزخی است که واسطه میان مفارقات و اجسام است. ۸- انتقال به اجرام فلکی. ۹- انتقال نفوس اشقیا به اجساد حیوانات و سعدا به انسانها. ۱۰- انتقال نفوس کاملا به مفارقات و عقول، و دیگران به ابدان انسانها...... (سجادی، ۱۳۷۳، ۱، ۵۹۱)
[4] . فراوانی آیات قرآن در این باره، و نیز، روایت اسلامی گواه آشکاری بر این حقیقت است. اما یکی از رساترین شواهد بر این اداعا، شهادتنامه‌ای است که در بخشی از زیارت معروف به زیارت آل‌یاسین از امام عصر(ع) نقل شده است. در این فقره، اساسی‌ترین باورهای اسلامی را، که هر مسلمانی باید برای رستگاری بدان ایمان داشته باشد، ذکر می‌کنند و از جمله می‌گویند: «... و [اشهد] أَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ وَ أَنَّ نَاکِرا وَ نَکِیرا حَقٌّ وَ أَشْهَدُ أَنَّ النَّشْرَ حَقٌّ وَ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ أَنَّ الصِّرَاطَ حَقٌّ وَ الْمِرْصَادَ حَقٌّ وَ الْمِیزَانَ حَقٌّ وَ الْحَشْرَ حَقٌّ وَ الْحِسَابَ حَقٌّ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ الْوَعْدَ وَ الْوَعِیدَ بِهِمَا حَقٌّ...» یعنی «و گواهی می‌دهم که مرگ حق است، و ناکر و نکیر حقند، و رستاخیز و برانگیخته شدن حق است، و صراط و مرصاد و میزان و حساب حق است، و بهشت و دوزخ و وعده و وعید به آن‌ها حق است...»
 
[5] . در ادبیات فارسی به مواردی بر می‌خوریم که هرکدام با گونه‌ای از انواع تناسخ‌باوری تناسب بیشتری دارد. رباعی زیر نیز گویا با این دو تصور اخیر از تناسخ سروده شده است:
ای رفته و باز آمده «بل هُم» گشته                    نامت ز میان مردمان گُم گشته
ناخن همه جمع آمده سُم گشته                      ریشت ز عقب در آمده دم گشته (توفیقی، ۱۳۸۴) البته ممکن است گفته شود این‌گونه موارد را ممکن است بر تناسخ ملکوتی یا همان سیر شخصیتی و روحی انسان، که عرفا از آن دم می‌زنند، حمل کنیم. اما، این برداشت، اگر هم در برخی موارد روا باشد، در مواردی مانند این آیات، بسیار متکلفانه و نامناسب می‌نماید.
[6] . تأکید این نکته را لازم می‌دانم که این را نمی‌توان و نباید به معنای قول به تناسخ از سوی این کسان دانست.