عقاید دینی و مناسک صابئین مندائی

دین صابئین مندائی یکی از کهن‌ترین ادیان الهی است که بر پایه‌ی ارکانی همچون توحید، نبوت و اعتقاد به روز واپسین بنا شده‌است. آنها پیروان حضرت یحیی (ع) هستند که از هزاران سال قبل توانستند میراث دینی و فرهنگی خود را تا به امروز حفظ کنند. مندائیان در سطح ایران در خوزستان و عراق در کنار رودخانه های کارون، دجله و فرات ساکن هستند. مردم خوزستان به زبان محلی ایشان را « صبّی » می نامند که ظاهراً از ریشه "صبّ " عربی به معنای "ریختن آب" است. در این نوشته به الهیات این آیین و مناسک مهم آن می پردازیم.

تعداد کلمات: 2517 کلمه، تخمین زمان مطالعه 12 دقیقه

1-1 توحید در دین صابئین مندائی
مراجعه مستقیم به کتب مقدس مندائیان نظیر «گنزا ربا» و «دراشا اد یهیی»، بیانگر این موضوع است که خالق جهان هستی، خداییکتا و یگانه‌ای‌است که در دین مندائی به «هیی ربی قدمایی» معروف است. هیی ربی مبدأ و منشأ جهان هستی و مالک، مدبّر و ربِ حقیقی همه موجودات عالم است. پروردگار یکتایی که از ازل بوده و تا ابد باقی خواهد ماند، مرگ و تحوّل بر او راه ندارد و کسی او را نیافریده، بلکه به تعبیر «گنزا ربا» از ذات خود منبعث شده‌است. تصویری که متون مندائی نظیر «گنزا ربا» و «دراشا اد یهیا» درباره‌ی خداوند(هیی ربی) بیان‌می‌کنند، نوعی وحدانیت و یگانگی است:
لا أب له و لا ولد و لایشارکهُ ملکهُ أحد و لا صاحب له فی صَولجانهِ(گنزای راست: 2) نه پدری دارد و نه فرزندی، هیچ شریکی در ملکش نیست و قرینی در اقتدارش نیست.
همچنین در کتاب دراشا اد یهیا از زبان حضرت یحیی(ع) آمده‌است:
رکبتای اللتان سجدتا للحی العظیم لن تسجدا للشیطان والأصنام(دراشا اد یهیا: 51) زانوهای من که فقط برای خدا سجده می‌کنند، هیچ‌وقت برای شیطان و بت‌ها سجده نخواهند‌کرد.
 
1-2- نبوت
نبوت،یکی از اعتقادات مهم دیانت مندائی است. مندائیان خود را از پیروان حضرت آدم، شیث بن‌آدم، حضرت نوح، سام بن نوح و بالاخره حضرت یحیی(ع)  می‌دانند. مهم‌ترین صفت پیامبران صابئین مندائی را می‌توان تعلیم و ارشاد مردم دانست. کتب مقدس، انبیای مندائیان را معلمان اخلاق و خداپرستی معرفی می‌کند که همواره مردم را به سوی خدا(هیی ربی) و نشان‌دادن حقیقت(کشطا) رهنمون می‌سازند.
علی العهد ثابت سام بن نوح، یعظ و یعلّم(دراشا اد یهیی: 56) سام فرزند نوح بر پیمان و عهد خود پایدار و استوار است، مردم را موعظه و تعلیم می‌دهد.
یحیییعظ فی الأماسی و یتحدث حدیثاً سماویاً(دراشا اد یهیی: 68).یحیی شبانگاهان موعظه می‌کند و سخنانی آسمانی می-گوید.
 
1-3- معاد
معاد،یعنی عودت و بازگشتن به حیات و زندگانی اخروی در نزد صابئین مندائی بسیار مورد توجه است.(عجیل‌زاده، 1376: 59) مندائیان به جهانی غیر از جهان مادی اعتقاد دارند آنان این دنیا را فانی و فاقد ارزش معنوی می‌دانند و به نظر آنان دنیایی ابدی و جاویدان غیر از این دنیای خاکی موجود می‌باشد که تمام افراد خوب و بد آنجا می‌روند.(برنجی، 1367: 291)
آنها معتقدند همانگونه که زندگی مقدس است و ارزشمند ترین هدیه ای می باشد که خداوند عالم به بشر اهدا نموده است، مرگ نیز مقدس و هدیه ای الهی است
مندائیان اعتقاد دارند که روان(نشمتا) هر فردی پس از مرگ برای سنجش گناهان و همچنین خوبی‌هایش در آغاز به جایی به نام«اباثر مزینا» می‌رود.(عربستانی:1383: 50) در «اباثر» درباره اعمال انسان داوری شده و اگر آدم خوبی بوده به «آلما دنهورا»(بهشت) می‌رود و اگر مرتکب گناهانی شده‌باشد باید جزای کار بد خویش را در جایی به نام «مطراثی» که محل مجازات روان‌ گناهکاران ببیند، مطراثی جایی از آلما دهشوخا یا جهنم است.(برنجی، 1367: 291) در اینجا عقوبت و مجازات گناهان خود را دیده و پس از اینکه از گناهان خویش طاهر گردیدند به عالم انوار وارد می شوند.

مناسک
صابئین مندایی از گروههای هستند که پای بند به انجام دستورات مذهبی خود هستند. در آیین صابئین طهارت، خواندن نماز، و گرفتن روزه به شکل خاص خود وجود دارد.
وضو:
وضو در زبان مندائی به نام « رشامه» خوانده می شود. ولی در یکی از اذکاری که در مراحل پایانی وضو خوانده می شود  از « رشامه» با نام تعمید یاد شده است. رشامه یکی از واجبات مذهبی صابئین مندایی تلقی می گردد.هر مؤمنی باید پیش از خواندن نمازحتما وضو بگیرد. برای هر نماز وضوی جداگانه لازم است. وضو علاوه بر اینکه شرط صحت نماز می باشد، شرط درستی برخی دیگر از آداب و رسوم مندائی نیز به شمار می آید. به عنوان مثال سر بریدن حیوان باید همراه با وضو باشد و بدون آن ذبح شرعی تحقق نمی آید.
به عقیده مندائی ها در رشامه بایستی تمام اعضای خارجی بدن مانند دستها، صورت ، گوش ها، زانوها، ساق پاها، پاها و همچنین دهان به نحوی شسته شود. ذکر این نکته ضروری است که هنگام وضو گرفتن نیز همچون سایر اعمال مذهبی همراه با ذکر و بوثه هایی است.
اولین کار در وضوی مندائی نیّت است. پس از آن باید به سمت رودخانه رفت و در کنار اب نشسته و دست ها را شست. آنگاه با دست راست از انگشتان تا آرنج دست چپ را آب بریزد و بالعکس. سپس با دو دست خود آب برداشته و صورت را شسته و پس از آن انگشتان دست راستش را در آب فرو برده و از راست به چپ بر پیشانی دست می کشد، این کار را سه بار تکرار می کند. آنگاه نوک انگشتان اشاره دو دست را همزمان در آب فرو برده و به نزدیک گوش ها می آورد. این عمل هم سه مرتبه تکرار می شود. بعد از آن با کف دست راست مقداری آب بالا آورده و آن را می بوید و سه بار باید این کار را انجام دهد.
در مرحله بعدی درحالی که هنوز کنار رودخانه نشسته است با کف دست راست آب برداشته و بر کف دست چپ بریزد.بعد با دست راست خود مقداری آب برداشته در دهان می ریزد و بعد آن آب را از دهان خارج می کند و این کار را هم سه بار انجام می دهد.
آنگاه انگشتان دو دست خویش را در اب فرو برده و با آنها زانوهای خود را مسح می کند و این عمل را سه بار تکرار می کند. فرو بردن انگشتان دست ها در آب و لمس ساق پا عمل دیگری است که انجام باید داد. سپس دو دست خود را در آب فرو می برد و ذکری می خواند . در آخر هم سر پا می ایستد و ابتدا پای راست خود را در آب فرو می برد و بیرون می آورد بعد پای چپ را.
 
 قبله و نماز:
نماز در زبان مندائی «بِراخه» گفته می شود. براخه به معنای مبارک دانستن است. آنها معتقدند با بجای آوردن نماز، خداوند مبارک دانسته شده و مورد ستایش قرار می گیرد. نماز سه بار در روز خوانده می شود. صبح در هنگام طلوع آفتاب ( یا روشن شدن آسمان ) و ظهر و غروب ( قبل از غروب کامل آفتاب).
نماز مندائیان رکوع و سجود ندارد. مندائی ها در حال نماز به طرف ستاره جدی در سمت شمال می ایستند. در واقع  شمال جغرافیایی از دیدگاه آنان مرکز عرش کبریایی و عالم انوار( بهشت برین) است.
اما در اینجا به شرح نماز مندائی ها که مرکب از اوراد و اذکار مختلفی است می پردازیم:
مراسم براخه با قرائت بوثه ( آیه) توحید آغاز می شود. ترجمه این بوثه چنین است:
« با قلبی پاک، آیات خدائی را تلاوت می کنم. خدای تعالی وجود دارد.خدای جاویدان هست. منداد هیّی [ فرشته مقرب درگاه خدا] وجود دارد ـ به شهادت خدای جاویدان و به شهادت خدای عالم انوار که به خودی خود به وجود آمده نام تو هرگز از بین نخواهد رفت ای خدای جاویدان و ای منداد هیّی.»
در بوثه دوم توحید ابتدا گفته می شود:
« سبحان اللّه ـ با عهدی استوار به نام خدای بزرگ ـ سلام و پاکیزگی بر تو ای صاحب منزل رحمت. سلام و پاکیزگی بر شما ای اجداد و اولیاء اولین و با وقار ما ـ سلام و پاکیزگی بر تمام کتاب های مقدس فرستاده خدای جاویدان.» سپس در ادامه این بوثه بر دوازده فرشته مقرب درگاه احدیت ـ با ذکر نام آنها ـ و نیز بر حضرت یحیی،حضرت آدم، حضرت شیث بن آدم نیز سلام و دورد خدا نثار می گردد. و در پایان گفته می شود: « سلام و پاکیزگی بر شما باد ای ملائک و صالحین و رودخانه های مقدس و اماکن مقدسه و سلام بر زندگی و ساکنین عالم انوارـ سلام و پاکیزگی بر شما و شفاعت گناهان از این شخص که طلب رحمت و شفقت از درگاه صاحب رحمت و شفقت دارد.»
علاوه بر دو بوثه بالا، پنج بوثه دیگر در براخه صبح قرائت می گردد که در اینجا به ترتیب ترجمه آن را می آوریم:
1ـ « برخیزید، برخیزید ای مؤمنین و صالحین. برخیزید و در مقابل خداوند پرستش و عبادت کنید ـ ستایش کنید ملائک خداوند بزرگ « شیشلام ربّا ـ تناکسیا ـ هام زیوا ـ یاور ربّا ـ ازلات رفتی و سیمات هیی» را و ستایش کنید منبع و سرچشمه زندگی که خداوند بزرگ است و خالق تمام موجودات می باشد ـ ستایش و پرستش می کنم مالک عالم انوار و کائنات و صاحب ترحم و شفقت را.»
 
2ـ « به نام خدای بزرگ و جاویدان ـ شخص صالح و با ایمان که همیشه اعمالش پسندیده است و دهانش مملوّ از گفتار خوب باشد به بهشت موعود می رود.»
3ـ به نام خدا ـ عبادت می کنم خداوند را و ستایش می کنم زندگی و منداد هیّی را و پرستش می کنم خدای بزرگ را که از ذات خودش منبعث شده است.»
4ـ سبحان اللّه ـ با عهدی استوار به نام خدای جاویدان ـ مسلط بر اول و آخر عالم ـ سلام و پاکیزگی بر شما ای قادر متعال و دارنده حق ـ ای صاحب امر و نهی و هدایت کننده قلوب ـ ببخش گناهان مرا به قدرت « یاور زیوا» و «سیمات هیّی»
5 ـ « ای خدای بزرگ ای خالق تمام مخلوقات و هستی ـ پدر پدران ـ ای فرشتگان خداوند: ای اَدَثان و یَدَثان ـ ای شملی و نِدوی. ای هِوشبّا ربّا. ای هیول زیوا ربّا مَلایا، ما را از گزند اهریمنان و شیاطین حفظ کن ـ به ما بدنی سالم و تن درست عطا کن ـ دستی پر از برکت و نعمت بده چشمان ما را از دیدنی های خوب پر کن و نسبت به ما رحمت آور ـ قلب ما را قوی کن ـ ای رب العالمین مالک عالم روشنایی ها.»
در اینجا دعا و نیایش صبح به پایان می رسد.
در براخه ظهر ابتدا دو بوثه توحید خوانده می شود. آنگاه بوثه ای که معنای آن چنین است تلاوت می گردد. « به نام خدای جاویدان ـ من عبادت می کنم خدای ازلی و ابدی را و ستایش می کنم زندگی را ـ منداد هیّی را ـ پرستش می نمایم خداوند بزرگ را که خود به خود بوجود آمده.»
علاوه بر این بوثه، بوثه چهارم و پنجم صبح نیز خوانده می شود. و در اینجا نماز ظهر هم به پایان می رسد.
در براخه عصر نیز ابتدا دو بوثه توحید خوانده می شود. آنگاه بوثه ای که معنای آن چنین است قرائت می گردد: « وقت طلب رحمت است و اکنون موقع تلاوت بوثه ها رسیده ـ در حالی که بیدار می کند ملکا هیول ـ تعلیم می دهد ملکا شیتل ـ دعا می خواند ملکا اَنَش ـ تعمید می کند ملکا شُملی ـ به ذکر بوثه ها می پردازد ملکا نِدوی»
پس از این بوثه به ترتیب بوثه های دوم، سوم، چهارم و پنجم صبح خوانده می شود و بدین ترتیب نماز و دعای روزانه پایان می پذیرد.
روزه:
 روزه در نزد صابئین یک امر معنوی است و در روزهای بخصوصی از سال که آنها را « امبطل» می نامند فقط از خوردن گوشت ماهی و تخم مرغ خودداری می نمایند و به آن روزه کوچک گویند. اما روزه بزرگ آن است که شخص مندایی از کارهای ناپسندی که در کتب مقدس از آنها نهی شده اجتناب نمایند. مانند:
1ـ دستان او از سرقت و کشتن دیگران به دور باشد.2ـ زانوان او از سجده در برابر بتها و شیطان خودداری کند.3ـ قلب او از باطل و فتنه و سخن چینی و کینه ورزی اجتناب نماید.4ـ چشمان او از دیدن فحشاء و امور ناپسند و اشاره های نابجا و تحقیر آمیز به دور باشد.5ـ گوش های او از شنیدن بدی و باطل بسته باشد.6ـ دهان او به دروغ و سخن ناحق بازنگردد.7ـ جسم او از زنا برکنار باشد.8ـ قدم های او از گام نهادن به سوی نادرستی و تقلّب خودداری نماید.
 تعمید:
استفاده از آب جاری در آئین صابئین از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همین امر موجب گردیده تا اطراف رودخانه ها مناسب ترین مکان برای زندگی آنان تلقی گردد. غسل تعمید برجسته ترین و اصلی ترین آیین دین مندایی است که به دو صورت انجام می شود:
1. تعمید رسمی یا مصوتا که طی آن روحانیون عالی مقام با قرائت بوثه های مختلف به تلقین تعمید شونده می پردازند. این غسل در روز یکشنبه و روزهای عید پنجه انجام می گیرید.
2. طماشه غسل معمولی است که هر کس با فرو رفتن در آب و یا با قرار گرفتن در زیر دوش آب می تواند آن را انجام دهد.این غسل عموماً در موارد احتلام، لمس میت، زناشوئی، زن زائو، بعد از عادت ماهانه زنان، و لمس زن زائو در قبل از پایان هفت روز اول زایمان، به کار می رود.
 اما تعمید رسمی یکی از مناسک مهم مندائیان است و عبارتست از فرو رفتن در اب جاری و پوشیدن لباس دینی (رسته) در حضور عالم روحانی. تعمید تنها در آب جاری صحیح است.برای اینکه کسی در دین مندائی به عنوان یکی از پیروان این شریعت شناخته شود و مندائی به حساب آید، باید حتما تعمید را به جا آورد. تعمید از نظر احکام دینی به دو دسته تقسیم می شود:
1ـ تعمید واجب: که هر مندائی در طول حیات خود حتما باید انجام دهد
 
2ـ تعمید غیر واجب:  مندائیان معمولا در اعیاد یا سایر مواقع انجام می دهند و به جای نیاوردن آن از نظر احکام دینی مؤاخذه ندارد. از جمله این موارد می توان به تعمید در اعیاد مندائیان اشاره کرد.
مقدمات تعمید:
از نظر آنان باید مقدمات کامل و بدون نقص باشد و چنانچه در یکی از اجزاء آن کاستی باشد تعمید درست نخواهد بود. این مقدمات عبارتند از:
آب جاری، رسته، عالم روحانی، اکلیله ف(شاخه نازکی از یاس که به صورت حلقه درآمده است) ، درفش.
لباس مخصوص هنگام تعمید را که به آن رسته می گویند می پوشند و اکلیله را بر سر خود می گذارند و بعد از وارد شدن  به آب جاری تعمید را انجام داده و هنگام خروج از آب بوثه تعمید را قرائت می کند.

منابع:
1. تعمیدیان غریب، مهرداد عربستانی،تهران ،انتشارات افکار،1383
2.تحقیقی در دین صابئن مندایی، مسعود فروزنده،انتشارات سماط،1377
3. برنجی، سلیم(1367)، قوم از یاد رفته، کاوشی درباره صابئین مندائی، تهران، دنیای کتاب.
4. عربستانی، مهرداد(1383)، تعمیدیان غریب: مطالعه ای مردم شناختی در دین ورزی صابئین مندائی ایران، تهران، افکار، چاپ دوم.