چکیده
این مقاله، که ترجمه‌ای از یکی از مقالات دانشنامه‌ی ایرانیکا است، به بررسی خط نسخ، روند شکل‌گیری آن و نمونه‌هایی از این خط در فرهنگ ایران می‌پردازد. خاستگاه این خط، شکل ناقصی بود که «حجازی» نامیده می‌شد. بعدها هنگامی که خطّ کوفی جنبه‌ی هنری پیدا کرد خطّ نسخ وسیله‌ای برای برقراری ارتباط شد. نسخ جدید - که نمونه‌های چاپی معمولی آن، «خطّ میانه» نامیده می‌شود - علاوه بر این، جهت بسیاری از کارهای چاپی، رواج و توسعه بسیاری پیدا کرده است.

تعداد کلمات : 794 کلمه / تخمین زمان مطالعه 7 دقیقه
 

نویسنده: غلامحسین یوسفی
برگردان: پیمان متین

 
خطّ نسخ، در ابتدا هم تراز با خطّ کوفی بود. خاستگاه آن، شکل ناقصی بود که «حجازی» نامیده می‌شد. بعدها هنگامی که خطّ کوفی جنبه‌ی هنری پیدا کرد خطّ نسخ وسیله‌ای برای برقراری ارتباط شد. بعد از اینکه ابن مقله قوانین اصلی خوشنویسی را بنا نهاد و اشکال هندسی حروف را تعریف کرد، در اواخر قرن سوم ق./ نهم م. و اوایل قرن چهارم ق. / دهم م. به بعد، خطّ نسخ دیگر از آن قالب ابتدایی خود خارج شد و بعد از گذشت مدتی به چنان درجه‌ای از زیبایی رسید که اغلب قرآن‌ها و بسیاری از کتب دیگر، با این خطّ کتابت شد.

ایرانی‌ها، از خط نسخ، حتی در نوشته‌های معمولی روزانه‌ی خود نیز، استفاده بسیاری می‌کردند. در برخی جهات این نوع نسخ به کار برده شده، هیچ گونه شباهتی نه به نوع قدیمی خود داشت و نه به سبک جدید آن. قدیمی‌ترین نمونه‌ی آن، صفحه‌ای است از سند واگذاری قطعه زمینی که به نظر د. س. مارگولیوت (1) (2) در تاریخ 1401 ق./ 1010 - 11 م. نوشته شده است؛ اما احتمال دارد که قدیمی‌تر از این هم باشد. تنوع خطوط نسخ گاهی شبیه خطّ تعلیق است که در ترجمه‌های فارسی قرآن تا قرن پنجم ق./ یازدهم م. و شش ق./ دوازدهم م. دیده می‌شود (نگاره 1). کار کامل در این سبک، اوراقی است از هدایةالمتعلّمین فی الطب، از ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی ارائه شده به تاریخ 478 ق./ 1085- 86م. در کتابخانه‌ی بودلیان (3) در آکسفورد [4].
 
نگاره 1. خطّ نسخ ایرانی، قرن هفتم ق./ سیزدهم م. (راهجیری، 1349، ص 64)

از مزیت‌های برجسته‌ی این خطّ، جلوه‌ی بسیار زیاد تناسب در آن است؛ حروف و کلماتش همه با هم هماهنگ و یکدست می‌باشد. کلماتش خیلی درشت نیستند اما از توازن بسیار خوبی برخوردار است. همین توازن و تناسب است که زیبایی خاصی به این خطّ بخشیده است. از دیگر مزایای این خطّ، وضوح آن است و اصطلاحاً بسیار شسته رفته است و به سادگی خوانده می‌شود. افزوده شدن «حرکات» به حروف، خوانایی آن را بسیار بالاتر می‌برد و خطای خواندن را محو می‌سازد. توازن، با توزیع یکسان فرمهای دوایر و خطوط صاف (نیم خطّ‌ها و نیم دایره‌ها) و با حرکات سبک و سنگین قلم حاصل شده است. (نگاره 2).
 
نگاره 2. خطّ نسخ، حروف مفردات و اندازه گیری آنها به نقطه، صفر و خطی (فضائلی، تعلیم، ص 140)
 
بعد از یاقوت مستعصمی، سبک عربی- که او و هنرجویانش در مدتی طولانی ترویج دادند - جزو خطوط شش‌گانه‌ی مورد قبول واقع شد (نگاره 3). برخی دوست‌داران وی و برخی دیگر - که ایرانی بودند- در راه پیشرفت و ترویج هنر خوشنویسی همکاری بسیاری کردند. در قرون 8-10 ق. 14-16م.، خراسان، فارس و آذربایجان مراکز اصلی این هنر و جایگاه استادان بسیار بزرگ به شمار می‌رفت. در پایان دوره‌ی صفوی، احمد نیریزی (متوفای 1115 ق./ 1742 م.)، تغییراتی در خطّ نسخ پدید آورد و سبک دیگری ارائه داد که به «نسخ ایرانی» معروف است و تا به امروز رواج داشته است (نگاره 4). نسخ جدید به طور عادی و معمولی آراسته شده و تذهیب شده نیست به جز زمانی که از این خطّ در کتیبه‌ها و متون کوتاه استفاده می‌شود.
نگاره 3. خطّ نسخ، از گلستان سعدی، به خطّ یاقوت مستعصمی، 668 ق./ 1269 -70 م.، کتابخانه‌ی کاخ گلستان، تهران (چاپ افست از ب. آتابادی، تهران، 1346 ش. / 1967م.).

نگاره 4. خطّ نسخ، قرآن به خطّ احمد نیریزی، قرن دوازدهم ق./ هجدهم م. (فضائلی، اطلس، ص 354).
 
نسخ جدید - که نمونه‌های چاپی معمولی آن، «خطّ میانه» نامیده می‌شود - علاوه بر این، جهت بسیاری از کارهای چاپی، رواج و توسعه بسیاری پیدا کرده است. این خطّ، خطی است که قرآن و کتاب‌های گوناگون، روزنامه‌ها و مجلات ماهانه‌ای که اکنون در ایران، افغانستان و کشورهای عربی به چاپ می‌رسد، با آن نگاشته می‌شود. «حرکات» و دیگر نشانه‌های آن، درج نشده است بجز در چاپ قرآن، متون حدیث و دعاها (جایی که تا حدّی از نسخ متفاوتی استفاده می‌شود). امروزه، خطی که برای نامه‌های دستی و یادداشت‌های فوری در کشورهای عربی مورد استفاده قرار می‌گیرد، «رقعه» نامیده می‌شود که خاستگاه آن ترکیه‌ی عثمانی بوده و فرم ساده شده‌ی خطّ نسخ می‌باشد.

پی‌نوشت‌ها:
1- D. S. Margoliouth
2- Flügel, II, p. 761.
3- Bodleian
4. جلال متینی، مشهد، 1344 ش./ 1965 م. و مقدمه‌ی وی، صص XLVII, XLVIII, LI.

منبع مقاله: خوشنویسی ،غلامحسین یوسفی ، برگردان پیمان متین، گروه نویسندگان ،تهران امیرکبیر، چاپ دوم. (1383)
 

 یشتر بخوانید :
 نقاشی خط
 خط تا آغاز اسلام
 خط و خوشنویسی