حکایتم با تهرانی که بود

باید از تهران می‌گذشتیم تا به قهلک برسیم. منزل آقای حاذقی آنجا بود
 

چکیده
علی محمد حق‌شناس در این مقاله، از سه تصویر مختلف تهران سخن می‌گوید. نخستین تصویر تهرانف متعلق به سال 1332 است. دومین تصویر، به پایان دهه‌ی سی باز می‌گردد و تصویر سوم، زمانی است که به عنوان دانشجو، به تهران می‌آید. این سه تصویر از تهران، چگونگی گذار تهران از یک شهر سنتی به شهری مدرن را به تصویر می‌کشد و برای دوستداران جغرافیای تاریخی و توسعه‌ی شهری بسیار سودمند است.

تعداد کلمات: 2026 کلمه / تخمین زمان مطالعه 10 دقیقه

 

تهران را اولین‌بار در سال‌های بعد از کودتای سی و دو دیدم- فقط دیدم. چه سالی، یادم نیست. از سال کودتا خیلی فاصله نداشت. عمو به دیدار مرحوم آیت‌الله بروجردی می‌رفت. گفت تو هم بیا. و رفتیم: شب اول شیراز؛ شب دوم آباده؛ شب سوم، گمانم قم- خوب یادم نیست. دیدار که میسر شد، سری هم به تهران زدیم. عمو می‌خواست با مرحوم ابوالفضل حاذقی دیاری تازه کند. یار گرمابه و گلستانِ هم بودند.
در شهر ری زیارتی از حضرت عیدالعظیم و کبابی در بازار و راه افتادیم. تا تهران فاصله‌ای بود. در دو طرف جاده تا چشم کار می‌کرد مزرعه بود و سبزه و درخت. بعد یکی دو آبادی- روستاگونه‌هایی؛ و بعد تهران؛ سرنهاده به دامن البرزِ سرافراز و شفاف. چهار- پنج روز سفر در جاده‌های شوسه و گرد و خاک و غاروغور ماشین و حالا این. همین هم هست که تهران هنوز هم در نظر من دور و دست‌نایافتنی می‌نماید. پس از سی- چهل سال زندگی در آن هنوز هم دور؛ هنوز هم رازآمیز.

باید از تهران می‌گذشتیم تا به قهلک برسیم. منزل آقای حاذقی آنجا بود. تهران از حول و حوش راه‌آهن شروع می‌شد و در آب کرج (حالا بلوار کشاورز) به آخر می‌رسید- چه خیابان‌هایی، چه درخت‌هایی، چه قدر ماشین، چه خانه‌هایی که هرچه پیش‌تر می‌رفتی قشنگ‌تر می‌شدند. بلوار کرج از شرق در نیمه‌میدانی- نیم دایره دای- به آخر می‌رسید. دیوار چینه‌ای باغ‌ها قطر نیم‌دایره را تشکیل می‌داد. به دطرف شمیران که می‌رفتی، دیوار دست راست بود؛ و دست چپ گمانم برّ و بیابان بود- درست یادم نیست. خیابان پهلوی (حالا ولیعصر) از همین جاها به جاده‌ی پهلوی (می‌گویم جاده) بدل می‌شد: دو ردیف چنار، در امتداد دوی جوی آب، و میان آن دو، جاده‌ای با نواری اسفالت در وسط، و در دو طرف بیش از همه ریگزار. عمو هوس کرده بود سرراهی از یک هم‌ولایتی در ده ونک دیدن کند- یادمان باشد؛ دهِ. تا ونک فاصله‌ای پیمودیم، از وسط بیابان. چطور به قلهک رسیدیم یادم نیست. خانه‌ی مرحوم حاذقی درست سر دوراهی قلهک بود. خانه که نه؛ باغی چند هکتاری انگار؛ با دروازه‌ای ماشین‌رو، خانه‌ی سرایدار و بعد عمارتی در وسط باغ؛ و آب شاه که هلهله‌کنان از زیرزمینیِ آن می‌گذشت؛ و در کنار آب جایی برای نشستن و خستگی درکردن- بهشت بود؟ رؤیا بود؟ چه بود؟

فردای آن روز سری به تجریش زدیم، و از جاده‌ی پهلوی سرازیر شدیم. در سمت راست، از لای باغ‌ها و در آن سوی زعفرانیه، تا چشم کار می‌کرد زمین زراعی بود که تا ولنجک و فراسو ادامه می‌یافت؛ و زغفرانیه سعیِ میان کوچه باغی و جاده می‌کرد: نه این، نه آن. و بعد باغ‌های الهیه و محمودیه و این‌ها؛ و بعد باز بیشتر برّ و بیابان؛ نه چمرانی، نه هیلتونی؛ نه جام‌جمی، نه پارک ساعی، نه هیچ؛ همه بیابان و ریگزار. همین هم هست که احساس دوم من نسبت به تهران- بعد از آن احساس دست نایافتنی بودن- فاصله‌ای بود که تهران از دهات اطراف داشت، و دهات از یکدیگر. قلهک و تجریش و اسدآباد و ولنجک و ونک حریم یکدیگر را محترم می‌داشتند؛ و این‌ها حریم تهران را؛ توی دست و پای هم نبودند. و البرزکوه تو گویی در ورای این‌ها تک افتاده بود؛ و مال همه؛ سرفراز و شکوه‌مند؛ و می‌درخشید؛ از هر جا که نگاه می‌کردی حاضر بود؛ حیّ و حاضر؛ و می‌درخشید؛ و همه جا دور از دسترس؛ چه در تجریش، چه در میدان راه‌آهن. در جاده‌ی قم، جایی که البرز و دماوند حضور پاک و سفیدشان را بی‌دود و آلودگی به رهگذران عرضه می‌کردند، حاضر بودم هر چه در پیش بود بدهم تا چندی کنار آب شاه، کنار باغ‌های تجریش، کنار البرزکوه اُتراق کنم- فقط اتراق.
روز بعد سیزده بود، و باید به در می‌کردیم. اتوبوس کوی ما را به خیابان بیست و یک آذر (حالا شانزده) برد؛ اتوبوسی دیگر ما را به سه راه پهلوی برد؛ و بنز دیزلی سیاه‌رنگی ما را به پل تجریش برد. پل موج می‌زد از مرد و زن و کودک و زیراندازهای روی دوش و قابلمه و سبد و هر چه بخواهی. رودخانه‌ای ولوله‌کنان می‌آمد و زیر پل ناپدید می‌شد. دو- سه تا کوچه باغی واره (حالا همه دخیابان) به طرف شمال می‌رفت؛ یکی هم به طرف شرق. در جنوب، کمی دور از جاده و مردم، مغازه‌هایی بود و میدان‌چه‌ای و راه به طرف بازاری و امامزاده‌ای.
دومین دیدار از تهران- فقط دیدار و بس- باز در سال‌های سی دست داد؛ کمی دورتر از کودتا، اما نرسیده به خرداد چهل و دو. ایام عید در آبادان جمع می‌شدیم؛ در خانه‌ی خواهر و شوهرخواهر و این‌ها. تمکنی داشتند؛ و درِ خانه را باز می‌گذاشتند؛ و قوم و خوش‌ها از هر جا می‌آمدند؛ از تهران، از اصفهان؛ از شیراز و از جهرم. سرشیرِ گاومیش و مربای هویج و ماهی حلوا و زبیدی و این چیزهایش هنوز یادم هست؛ و گشت و گذارهای کنار کارون و رستوران آنکس و بوت‌کلاب و سفر به خمرمشهر و اهواز و این‌جور چیزها. برادرم- کاکا گفت از راه تهران به شیراز برگرد. مهلتش ندادم. کاکا محمد دانشجوی پزشکی بود و من دانش‌آموز سال پنجم ادبی دبیرستان نمازی شیراز. اشتباه نکنم، شب دوازده‌ی فروردین با قطار راهی تهران شدیم و گمانم دیرگاه شب سیزده به تهران رسیدیم. تاکسی و مختاری و امیریه و باغ شاه و میدان 24 اسفند (حالا انقلاب) و امیرآباد و، و بالاخره کوی دانشگاه- خوابگاه دانشجویان ولایتی. باز از آب کرج به بالا بیابان برهوت بود. میدان اسب‌دوانی جلالیه شاید آخرین نشان از آبادی بود. میدان بعدها شد پارک فرح و حالا پارک لاله؛ تا سبزه‌ی خاک ما تماشاگهِ کی باشد.

روز بعد سیزده بود، و باید به در می‌کردیم. اتوبوس کوی ما را به خیابان بیست و یک آذر (حالا شانزده) برد؛ اتوبوسی دیگر ما را به سه راه پهلوی برد؛ و بنز دیزلی سیاه‌رنگی ما را به پل تجریش برد. پل موج می‌زد از مرد و زن و کودک و زیراندازهای روی دوش و قابلمه و سبد و هر چه بخواهی. رودخانه‌ای ولوله‌کنان می‌آمد و زیر پل ناپدید می‌شد. دو- سه تا کوچه باغی واره (حالا همه دخیابان) به طرف شمال می‌رفت؛ یکی هم به طرف شرق. در جنوب، کمی دور از جاده و مردم، مغازه‌هایی بود و میدان‌چه‌ای و راه به طرف بازاری و امامزاده‌ای.

کاکا محمد گفت می‌رویم جاده‌ی نیاوران- جاده، یادمان باشد. رئیس تشریفات او بود |(-«بستنی می‌خوری؟»-«نه»). و رفتیم جاده‌ی نیاوران. باز دو ردیف درخت (جوی آب، یادم نیست)؛ و میان آن‌ها جاده‌ای با نواری اسفالت؛ و در دو طرف آن، این بار، همه باغ و گندمزار و مزرعه. و انبوه مردم که یا کپه،کپه نشسته بودند؛ یا زیرانداز پهن می‌کردند؛ یا می‌خوردند. چند ساعتی لولیدیم و گشت زدیم و دراز کشیدیم و بعد برگشتیم سرپل. بعد کبابی و نان سنگگ داغی و استکان چایی در قهوه خانه ای، که "رئیس تشریفات" گفت برویم که اتوبوس‌ها بعدازظهری خیلی شلوغ می‌شوند (- «بستنی می‌خوری؟»- «نه»). از جاده‌ی قدیم شمیران (بعد خیابان کورش کبیر، حالا شریعتی) برگشتیم. دوراهی قلهنک نرسیده، کاکامحمد گفت خانه‌ی حاذقی آن جا است. گفتم می‌دانم؛ توش خوابیده‌ام؛ با عمو. اولین بار بود که نسبت به تهران احساس اهلیت می‌کردم. صبح فردا، کله‌ی سحر، کاکامحمد مرا به گاراژ میهن‌تور برد (در خیابان فردوسی نبود؟ بالاتر از خیابان ثبت؟) چاشنی قم (-«زیارت می‌روید، زود برگردید؛ نیم ساتعت بیشتر نمی‌مانیم، خا!»)؛ ناهار شهرضا؛ شب اصفهان؛ و روز بعد، دم‌دم‌های عصر، شیراز.