نگاهی به تغییر آیین در ادیان مختلف
چکیده:
شواهد تاریخی بیانگر این واقعیت است که در طول تاریخ، برخی از پیروان ادیان مختلف به دلایلی که در اینجا مجال ذکر آنها نیست، از کیش خود سر برتافته، به سایر ادیان گرویده اند. بدون تردید، چنین رویدادی به ندرت اتفاق افتاده، و در همین موارد نادر هم، به ویژه در جایی که تغییر آیین به صورت گروهی صورت گرفته،

تعداد کلمات: 1846 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 9 دقیقه

نویسند: رضا گندمی نصر آبادی

نودینی یا تغییر آیین تقریبا در ادیان مختلف وجود داشته و دارد. به یک دین به دلایل متعددی از دین خود روی برتافته، به سایر ادیان روی می آورند. این پدیده بیشتر معلول فشارهای بیرونی، مطامع دنیوی و جاه طلبی است، اما در پاره ای از موارد نیز به دنبال آگاهی از کاستی ها و نارسایی آموزه ها و تعالیم دین خود، فقدان راه برون رفت از مشکلات و نیز پاسخگو نبودن آن دین به دغدغه ها، با طیب خاطر صورت می گیرد. دانشمندان علوم رفتاری این موضوع را با کنجکاوی تحسین برانگیزی مطرح کرده اند و زوآیای پنهان آن را آشکار ساخته اند. اما با توجه به اینکه در این نوشتار بررسی موضوع نودینی از منظر یهودیت مطمح نظر است، فقط به اشاره ای کوتاه بسنده می کنیم. در این بخش به مطالب زیر خواهیم پرداخت: معنای نودینی، نودینی از منظر روان شناسی و جامعه شناسی، جهان شمولی و همه نگری یهودیت ( چه آنکه فقط در صورتی می‌توان از نودینی سخن گفت که یهودیت دین قومی تلقی نشود)، تبشیری بودن یهودیت، کاربرد و معانی نودینی در کتاب مقدس عبرانی، نودینی در دورۀ حاخامی، نودینی در عصر هلنی، دیدگاه فلاسفۀ یهودی دربارۀ نودینی، ملاک های یهودی بودن، جایگاه تازه یهودیان، فرآیند تغییر آیین یا نودینی در یهودیت.
 
شواهد تاریخی بیانگر این واقعیت است که در طول تاریخ، برخی از پیروان ادیان مختلف به دلایلی که در اینجا مجال ذکر آنها نیست، از کیش خود سر برتافته، به سایر ادیان گرویده اند. بدون تردید، چنین رویدادی به ندرت اتفاق افتاده، و در همین موارد نادر هم، به ویژه در جایی که تغییر آیین به صورت گروهی صورت گرفته، بیشتر عوامل  بیرونی دخالت داشته اند؛ زیرا غالب پیروان ادیان، به رغم آگاهی از کاستی ها و ضعف های آیین و سنت خویش و نیز نقاط قوت سایر ادیان، مایل نیستند از سنتی که در آن نشو و نما یافته اند فاصله بگیرند و سودای ادیان دیگر را در سر بپرورانند. به عبارت دیگر، حتی اگر آنها در عمل به آیین و سنت خود پای بند نباشند، در ظاهر مایل اند خود را به آن وفادار نشان دهند.
 
جامعه شنآسان، روان شنآسان و نیز عالمان الهیات  هر یک از منظری خاص به این موضوع نگریسته اند، مقالات و کتاب های فراوانی با عنوان نودینی نوشته اند و به خوبی علل و دلایل آن را به بحث گذاشته اند. اما آنچه در این مجال باید بررسی شود نودینی در یهودیت است نه نودینی به صورت کلی و عام؛ از این رو، در ابتدای بحث به اختصار معنای نودینی و نیز دیدگاه دانشمندان آن علوم رفتاری در این خصوص را بررسی می کنیم.
 
واژۀ  conversion از ریشۀ لاتینی convertere به معنای تغییر جهت گیری یا جهت یابی دوبارۀ معنوی است. معادل این واژه در زبان های یونانی وعبری نیز به معنای حرکت و تغییر است. به عبارت دیگر، این واژه و معادل های یونانی و عبری آن هر سه به طور مستقیم به حرکت یا تغییر فیزیکی یا مادی اشاره دارند. با این وصف، به اعتقاد تامس فین این واژه ها به طور مستقیم به تغییر روح یا ذهن خصوصا تغییر عقیده یا شیوه زندگی اشاره دارند.
 
در کتاب مقدس عبرانی دو واژه برای نودینی به کار رفته است ؛ راژه گرتشاو و واژه گرصدق. واژه نخست به ساکن یا مقیم سرزمین اسرائیل اطلاق می شود که فقط از بت پرستی روی گردانده ولی آیین یهود را نپذیرفه است. واژه دوم دربارۀ افرادی به کار می رود که از سر اعتقاد یهودی شده اند و به قصد ماندن به سرزمن اسرائیل آمده اند، نه به قصد تفرج و سیاحت.
 
در اینجا مناسب است گونه شناسی مختصری از واژه های مرتبط با نودینی طرح کنیم. روگردانی از یک سنت دینی بزرگ و روی آوردن به سنت دینی بزرگ دیگر را تغییر سنت می گویند. با ظهور مسیحیت و اسلام این نوع نودینی رواج یافت. در این نوع نودینی، شمار زیادی از افراد تغییر آیین می دهند. حرکت از یک جهان بینی، نظام مناسک، جهان نمادین و سبک زندگی به دیگری فرآیند پیچیده‌ای است که غالبا در فضای معارض میان فرهنگی رخ می دهد. در یک سنت دینی بزرگ فرقه ها و گروه های بی شماری وجود دارند. گرایش یک فرد از یک فرقه به فرقه دیگر را محول و تغییر سازمانی و نهادی می نامند. تغییر از  کلیسای باپتیست به کلیسای پرسبیتری در پروتستانتیزم آمریکایی نمونه ای از این نوع تفسییر است. تغییر و تحول فرد یا گروه از عدم التزام و تعهد به یک آیین و دین به مشارکت با یک نهاد یا جامعه دینی را وابستگی می نامند. بسیاری از کسانی که به نهضت های دینی جدید گرایش پیدا می کنند، پیشینه دینی ندارند. التزام و تعهد مجدد شخص به دینی که قبلا به طور رسمی یا غیررسمی به آن وابستگی داشته را تشدید وابستگی می نامند. این نوع تغییر هنگامی رخ می دهد که اعضای رسمی یک نهاد دینی باورها و تعهد خود را در سبک زندگی خود دخالت می دهند، یا هنگامی که تعهد و التزام مردم از طریق تجربه دینی عمیق یا بصیرت های جدید ژرفا پیدا می کند و تقویت می شود. واژه «ارتداد» و « رفض »، به ترک یک سنت دینی یا باورهای آن از سوی اعضای قبلی اطلاق می شود. این تغییر لزوما به معنای پذیرش دیدگاه دینی جدیدی نیست، بلکه غالبا به قبول و اتخاذ نظامی غیردینی از ارزش ها اشاره دارد. گونه شناسی فوق بر جنبه های جامعه شناسی فرآیند تغییر و تحول دینی متمرکز شده است.
 
نودینی از منظر علوم وفتاری (روان شناسی و جامعه شناسی)
تعریف های فراوانی از نودینی شده است. در یهودیت و مسیحیت، نودینی به معنای فراخوان و دعوت بنیادی برای ترک شر و بدی و برقراری رابطه با خدا از طریق ایمان است. برخی از دانشمندان علوم انسانی نودینی را به تغییرات بنیادی و غیرمنتظره در باورها، رفتارها و وابستگی های مردم تعریف کرده اند. نودینی را از دو منظر می توان بررسی کرد؛ گاه نودینی از منظر الهیات  و دین مشخصی نظیر یهودیت بررسی می شود، و گاه انوع، فرآیندها و ساختارهای نودینی بدون در نظر گرفتن دیدگاه دینی خاص به بحث گذاشته می شود. نودینی فرآیندی پویا و چندبعدی است. برخی آن را بنیادی، ناگهانی و غیرمنتظره می دانند و دیگران معتقدند روندی تدریجی را طی می کند و کلی و فراگیر نیست.
 
به اعتقاد برخی از دانشمندان معاصر، باید بین نودینی و تعهد و التزام فرق گذاشت. از نظر آنها، نودینی و تعهد دو چیز مجزا و مستقل اند که ممکن است در زمان های مختلف رخ بدهند؛ زیرا ممکن است کسی پیش از آنکه به آموزه ها و باورهای دین جدیدی کاملا ملتزم شود به آن بگرود. بنابراین، نودینی اساسا فرآیند و روند تحول درونی است. چنان که آلن سگل می گوید: «بعد محوری نودینی تصمیم و عزم بازسازی و تغییر بنیادی است».

  بیشتر بخوانید :   ادعای جهان شمولی ادیان

نودینی معمولا بدان سبب روی می دهد که نظام باورهای موجود، از توجیه موقعیت و شرایط فعلی فرد ناتوان است، لذا او در صدد تغییر دین خود بر می آید. به عبارت دیگر ، نو دینان چون در دین فعلی خود راه حلی برای برون رفت از مشکلات نمی بینند، سراغ سایر ادیان می روند تا شاید در آنجا پاسخ خود را بیابند. برای درک بهتر مفهوم نودینی و نیز تنوع و پیچیدگی های آن باید این موضوع را از سه جنبه در نظر گرفت: سنت، تحول و تعالی.
 
الف. سنت
سنت عبارت است از قالب و بافت اجتماعی _ فرهنگی‌ای که نمادها، مناسک، جهان بینی ها و نهادها را در بر می گیرد. سنت وضعیت فعلی‌ای را که فرد در آن زندگی می کند سر و سامان می دهد و در ارتباط و تعاطی با گذشته از آن محافظت می کند. جامعه شنآسان جنبه های اجتماعی و نهادی سنت هایی را که در آنها نودینی اتفاق می افتد بررسی می کنند. آنها به شرایط اجتماعی زمان نودینی و تأثیر متقابل میان فرد و محیط اجتماعی او، و نیز روابط میان فرد و گروهی که او در بین آنها زندگی می کند، توجهی تام دارند. مردم شنآسان قلمروهای فرهنگی و ایدئولوژیکی سنت را بررسی می کنند. آنها فرهنگ را همچون جلوه فعالیت انسانی و نیز نیروی قوی و قدرتمندی می دانند که در شکل دهی و تجدید حیات افراد، گروه ها و جوامع نقش محوری ایفا می کند. مردم شنآسان، نمادها و روش های تغییر دین، تأثیر فرهنگی نودینی، موانع یا وسایل نودینی و مراحل بسط و تحول جهت یابی دینی جدید را بررسی می کنند.

ب. تحول
روش دوم برای فهم نودینی تأمل درباره جنبۀ تحول است. تحول را می توان نوعی تغییر دانست که در افکار، احساسات و اعمال مردم نمآیان می شود. روان شناسی رشته ای است که تحول را در هر دو جنبۀ عینی و ذهنی در نفس، خودآگاهی و تجربه مد نظر قرار می دهد. ویلیام جیمز در کتاب تنوع تجربه دینی، نودینی را از دیدگاه یک روان شناس بررسی کرده است.
به اختصار، به پاره ای از مباحث نودینی به طور عام پرداخته شد. بدون تردید مطالب فراوانی را می توان ذیل عنوان نودینی مطرح کرد، ولی از آنجا که بحث حاضر دربارۀ نودینی در آیین یهود است، به همین مقدار بسنده می کنیم.
نودینی در یهودیت فقط در صورتی مصداق پیدا می کند که یهودیت را دینی همه نگر و جهان شمول بدانیم، و از دیدگاه برگزیدگی فاصله بگیریم؛ زیرا اگر یهوه خدای بنی اسرائیل را مختص به ایشان بدانیم و بر اندیشۀ خدای قومی و نظریۀ حلول خدا در این قوم مهر تأیید بزنیم، پرداختن به این موضوع نه فقط ضرورتی ندارد بلکه یکسره بیهوده و عبث خواهد بود. بعد از ویلیام جیمز بیشتر مطالعات روان شناسی دربارۀ نودینی بر شیوه و روشی تأکید دارند که در آن قبل از نودینی غالبا تشویش و اضطراب، ناآرامی، تعارض، گناه و مشکلاتی از این دست وجود دارد. نظریه پردازان روان شناسی از چشم آنهازها و دیدگاه های مختلفی به مسئله نودینی پرداخته اند: روان کاوی، روان شناسی رفتارگرا، انسان گرا، اجتماعی و شناخت گرا. روان کاوی بر فعالیت ها و تحرک های عاطفی بیرونی متمرکز می شوند، به خصوص جایی که روابط میان والدین و فرزندان را منعکس می کنند؛ رفتارگرآیان بر رفتار شخص تأکید دارند و درجۀ مطابقت و سازگاری آن را با محیط اجتماعی مستقیم، یعنی با پاداش ها و مجازات ها، ارزیابی می کنند. روان شنآسان انسان گرا بر طریقی تأکید دارند که در آن نودینی به فرد تشخص و شخصیت بیشتری می دهد. آنها بر نتایج مفیدی که از نودینی به دست می آید تأکید می کنند. در نهایت روان شنآسان شناخت گراو اجتماعی تأثیر عوامل عقلانی و فراشخصی را بر افراد و گروه ها بررسی می کنند.
 
ج. تعالی
تعالی به قلمرو مقدس  و نیز آشنایی با امر مقدس  اشاره دارد؛ امری که هدف و منبع نودینی در ادیان است. عالمان الهیات  این بعد را به طور مطلق در کل فرآیند تحول و تغییر انسانی اساسی دانسته اند و ابعاد دیگر را فرع آن می دانند. شاخه هایی از دین پژوهی که بر مسئله تعالی متمرکز شده‌اند دربارۀ انتظارات، تجارب دینی و جهان بینی های نو دینان مستعد تحقیق می کنند. دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که نودینی بخشی از روند همکاری متقابل و تدریجی است و نتایج و پیامدهایی در جامعه دارد. نودینی تمام ابعاد زندگی فرد نوآیین را متحول می کند.
 
در آنچه که گذشت، به اختصار، به پاره ای از مباحث نودینی به طور عام پرداخته شد. بدون تردید مطالب فراوانی را می توان ذیل عنوان نودینی مطرح کرد، ولی از آنجا که بحث حاضر دربارۀ نودینی در آیین یهود است، به همین مقدار بسنده می کنیم. نودینی در یهودیت فقط در صورتی مصداق پیدا می کند که یهودیت را دینی همه نگر و جهان شمول بدانیم، و از دیدگاه برگزیدگی فاصله بگیریم؛ زیرا اگر یهوه خدای بنی اسرائیل را مختص به ایشان بدانیم و بر اندیشۀ خدای قومی و نظریۀ حلول خدا در این قوم مهر تأیید بزنیم، پرداختن به این موضوع نه فقط ضرورتی ندارد بلکه یکسره بیهوده و عبث خواهد بود.
 
 منبع :
 رویکرد یهودیت به ادیان دیگر، رضا گندمی نصر آبادی  ، انتشاران دانشگاه ومذاهب ، قم 1394 شمسی
 

   بیشتر بخوانید :
  الاهیات شلایرماخر
  وحی جایگزین عقل انسان نیست
  جایگاه انسان و حقوق افراد در یهودیت