درآمدی بر تربیت نسل منتظر- قسمت چهارم

اشاره:

نویسنده در قسمت‌های پیشین به تبیین سه اصل: 1. سلامت نفس مربی، 2. اصل تفاوت‌های فردی،
3. صبر و سعة صدر، برای تربیت نسل منتظر پرداخت. در این قسمت چهارمین اصل تربیتی را با شما عزیزان در میان می‌گذارد.

4. اصل محبت

محبت يکي از نيازهاي اساسي روان انسان است و همان‌گونه که آدمي به آب، غذا و ديگر امکانات احتياج دارد، به محبت هم نيازمند است. آدمي خود را دوست دارد و مي‌خواهد محبوب ديگران باشد. محبت در تربيت صحيح و متعادل متربّي تأثير فراوان دارد.
رسول خدا(ص) فرمودند: «به کودکانتان محبت کنيد، بر آنان رحمت آوريد و هر گاه به آنان وعده داديد، به وعده خود وفا کنيد، زيرا به گمان آنان، شما به آنان روزي مي‌رسانيد».
امام صادق(ع) نیز فرمودند: «رسول خدا(ص) فرمودند: کسي که فرزند خود را ببوسد براي او حسنه نوشته مي‌شود». همان حضرت فرمودند: «فرزندان را زياد ببوسيد، زيرا به ازاي هر بوسه، براي شما در بهشت، درجه‌اي هست که ميان هر درجه با درجة ديگر پانصد سال راه است».
محبت در پرورش صحيح و متعادل جسم و جان کودک تأثيرات فراواني دارد که در امور زير خلاصه مي‌شود:
1. محبت براي انسان يک نياز طبيعي است. کودک بيش از بزرگ‌ترها به آن نياز دارد. کودک چندان توجهي ندارد که در کوخ زندگي مي‌کند يا در کاخ، به نوع لباس و غذاي خود نيز چندان توجهي ندارد؛ امّا در اين جهت که محبوب ديگران هست يا نه، کاملاً دقت و حساسيت دارد.
2. تعادل روح: محبت چون يک نياز طبيعي است وجود و عدم آن در تعادل و عدم تعادل روح تأثير فراواني دارد. کسی که به زندگي اميدوار و دلگرم است، خود را در اين جهان پرآشوب، تنها و بي‌کس نمي‌داند تا تعادل و آرامش نفساني خويش را از دست بدهد. در پرتو محبت، صفات عالي انساني و عواطف و احساسات کودک به خوبي پرورش مي‌يابد که نتيجة آن، پرورش انساني متعادل خواهد بود.
3. سلامت جسم: احساس محبوبيت، در آرامش نفس تأثير دارد و آرامش نفس نيز بدون شک در سلامت اعصاب و جسم تأثير فراواني خواهد داشت.
جسم و جان کودکي که از محبت‌هاي گرم پدر و مادر اشباع مي‌شود و از آرامش نفساني و اعتماد برخوردار است، بهتر از کودکي که از چنين نعمت بزرگي محروم شده، رشد و پرورش مي‌يابد.
4. کودک اظهار محبت را ياد مي‌گيرد. کودک در محيط گرم محبت، اظهار محبت را از پدر و مادر ياد مي‌گيرد و خوش قلب، خيرخواه و انسان‌دوست بار مي‌آيد. او چون طعم شيرين محبت را چشيده، در فرداي زندگي حاضر است اين آب حيات را بر ديگران نيز ايثار کند.
چنين انساني وقتي بزرگ شد، همين اظهار محبت را نسبت به همسر خود، فرزندان خود، دوستان، معاشران و همه انسان‌ها، خواهد داشت.
اي دوست براي دوست جان بايد داد
در راه محبت امتحان بايد داد
تنها نبود شرط محبت، گفتن
يک مرتبه هم عمل نشان بايد داد
5. کودک به محبت کننده علاقه پيدا مي‌کند؛ چون انسان حبّ ذات دارد، علاقه‌مندان خود را نيز دوست دارد، و نسبت به آنان خوش‌بين مي‌شود. وقتي کودک مورد محبت پدر و مادر قرار گرفت، متقابلاً به آنان علاقه‌مند مي‌گردد، پدر و مادر را افرادي قدرشناس، خيرخواه و قابل اعتماد مي‌شناسد و به حرف آنان بهتر گوش مي‌دهد.
درس معلم ار بود زمزمة محبتي
جمعه به مکتب آورد طفل گريزپاي را
6. مصونيت از انحرافات: اظهار محبت، کودک را از ابتلاء به عقدة نفساني و احساس کمبود حقارت مصون مي‌دارد. برعکس، کودکي که از محبت‌هاي گرم پدر و مادر محروم بوده، يا نياز او درست اشباع نشده، در نفس خويش احساس محروميت کرده، نسبت به پدر و مادر و ديگرانی که او را دوست ندارند، عقدة نفساني پيدا مي‌کند. طبعاً چنين انساني در معرض هر گونه انحراف و فسادي خواهد بود.
به عقيدة بسياري از دانشمندان، اکثر تند خويي‌ها، خشونت‌ها، لجبازي‌ها، زورگويي‌ها، بدبيني‌ها، اعتياد‌ها، افسردگي‌ها، گوشه‌گيري‌ها، نااميدي‌ها و به طور کلّی ناسازگاري‌هاي افراد، معلول عقدة حقارتي است که در اثر محروميت از محبت به وجود آمده است.
در اثر همين کمبود محبت و احساس بي‌پناهي است که دختر جوان، در مقابل چند جملة محبت‌آميز يک جوان فريبکار خود را مي‌بازد و تسليم هوس‌بازي‌هاي او مي‌گردد. امام صادق(ع) فرمودند: «حضرت موسي(ع) از خداي متعال سؤال کرد: افضل اعمال چيست؟ خداوند فرمود: دوست داشتن فرزندان».
در روايت نقل شده است: «مردي خدمت رسول خدا(ص) رسيد و عرض کرد: تاکنون هيچ کودکي را نبوسيده ام. وقتي آن مرد بيرون رفت، پيامبر(ص) به اصحاب فرمود: به نظر من اين مرد اهل دوزخ است». علي(ع) در وصيت خود فرمود: «با کودکان مهرباني کن و احترام بزرگان را نگه دار». ابوهريره نیز مي‌گويد: «رسول خدا(ص) را ديدم که آب دهان حسن و حسين را مي‌مکيد، چنان‌که انسان ميوه را تناول مي‌نمايد».

اظهار محبت

کمتر پدر و مادري را پيدا مي‌کنيد که قلباً فرزند خود را دوست نداشته باشند. ولي کودک به محبتي نیاز دارد که آثار آن را در رفتار پدر و مادر مشاهده کند. محبت والدين در قالب نوازش‌ها، بوسه‌ها، در آغوش گرفتن‌ها، تبسم‌ها و حتي آهنگ محبت‌آميز سخنان پدر و مادر ظاهر مي‌شود.
کودک دوست دارد با پدر و مادر سخن بگويد و اسرار دلش را با آنان در ميان بگذارد. دوست دارد با آنان براي خريد به بازار، تفريح و مهماني برود. دوست دارد به سخنانش خوب گوش دهند و پاسخگوی نیازهایش باشند.
کودک حتي دوست دارد با پدر و مادرش بازي کند. او علاقه‌مند است در خانه محترم باشد و در امور منزل مسئوليتي را بر عهده بگيرد و در واقع محبت قلبي پدر و مادر را از همین راه‌ها کشف مي‌کند.

محبت خود را مشروط نکنيد

محبت والدين به فرزندان يک امر طبيعي است. ممکن است والدين از بعضي کار‌هاي فرزند خود ناراضي باشند، ليکن نمي‌توان محبت آنان را ناديده گرفت، چون يک امر طبيعي است. به والدين توصيه می‌شود محبت خود را هيچ وقت وجه المعامله قرار ندهند. اين درست نيست که بعضي از والدين محبت خود را وسيلة نفوذ در فرزند قرار دهند، مثلاً به او بگویند: اين کار را بکن تا مامان تو را دوست داشته باشد. يا اگر اين کار را بکني، دیگر تو را دوست ندارم. اين کار چند عيب دارد:
الف) به اصل طبيعي ضرورت محبت پدر و مادر نسبت به فرزند لطمه وارد مي‌سازد،
ب) با چنين برنامه‌اي کودک عادت مي‌کند کارها را براي جلب رضايت پدر و مادر و ديگر انسان‌ها انجام دهد نه بر طبق وظيفه و براي جلب مصالح واقعي خود و ديگران،
ج) کودک را به تملق‌گويي، نفاق و فريبکاري وادار می‌سازد.

محبت مانع تربيت نباشد

بعضي از والدين چون بيش از حد به فرزندان خود علاقه دارند، بدي‌هاي آنان را اصلاً نمي‌بینند و اگر احياناً عيبي در آنان ديدند يا ديگران آن را تذکر دادند، از آن عيب چشم‌پوشي مي‌کنند.
شما کودکان بي‌ادبي را مي‌بينيد که بچه‌ها را اذيت مي‌کنند، مزاحم مردم مي‌شوند، در و ديوار را کثيف و خراب مي‌کنند، شيشه مي‌شکنند، فحش مي‌دهند و ... .
اينها نتيجة بي‌توجهي والدين است که آنان را نهي نمي‌کنند يا با يک خندة احمقانه یا با دفاع بي‌جا، آنان را به کار‌هاي خلاف تشويق مي‌کنند. اين والدين نه تنها به فرزند خود خدمت نمي‌کنند بلکه در حقّ آنان خيانت مرتکب می‌شوند و لذا در قيامت بدون مؤاخذه نخواهند بود.
بهترين پدران و مادران، کساني هستند که حساب دوستي فرزندانشان را از حساب تربيت جدا مي‌سازند. امام باقر(ع) در این باره فرمودند: «بدترين پدران کساني هستند که در احسان به فرزندان از حد تجاوز مي‌نمايند و بدترين فرزندان کساني هستند که با تقصير خود، عاق پدر مي‌شوند». علي(ع) نیز فرمودند: «هر کس سختي تأديب را تحمل کند، بدي‌هايش کم خواهد شد».

زيان‌هاي افراط در محبت

محبت مثل آب و غذا است؛ اگر به مقدار لازم و در وقت مناسب صرف شد، مفيد خواهد بود. محبت زياد نه تنها به نفع کودک نيست، بلکه يک خيانت و اشتباه تربيتي محسوب مي‌شود.
والدين بايد با توجه به مشکلات احتمالي آينده، فرزندان خود را به گونه‌ای تربيت کنند که براي زندگي در نشيب و فراز آينده آماده باشند. آنان باید مراقب باشند فرزندان، لوس و ناز پرورده و نازک‌نارنجي بار نيايند.
عواقب محبت افراطي عبارتند از:
1. کودک سلطه‌جو و پرتوقع مي‌شود: چون والدين تسليم خواسته‌هاي کودک هستند، توقعات او توسعه پيدا مي‌کند و هر چیزی مي‌خواهد و دستور مي‌دهد. در چنین شرایطی والدين براي اينکه عزيز کردة آنان آزرده نشود، خواسته‌هايش را برآورده مي‌سازند. چنين کودکي، رفته رفته به يک حاکم ديکتاتور تبدیل می‌شود. مردم نه‌تنها چنين آدم لوسي را دوست ندارند، بلکه نسبت به برآوردن خواسته‌هايش نیز خود را ملزم نمي‌دانند. در نتيجه، اين عزيز بي‌جهت از مردم رنجيده مي‌شود و احساس حقارت مي‌کند.
آدم‌هاي لوس و ناز پرورده در زندگي زناشويي خود نيز غالباً با شکست مواجه مي‌شوند. پسر لوس وقتي ازدواج می‌کند، از همسر خود انتظار دارد همانند مادر، بلکه بيشتر، از او پذيرايي و پرستاري کند. اکثر خانم‌ها هم حاضر نيستند در برابر فرماندهي‌هاي مستبدانة شوهر تسليم محض باشند، بدين جهت اختلافات داخلي شروع مي‌شود و زندگي را به تباهي مي‌کشاند.
يک دختر ناز پرورده نيز وقتي به خانة شوهر مي‌رود، از او توقع دارد همانند مادر و پدر از او پذيرايي کند و به خواسته‌هايش توجه نمايد، و بدون چون و چرا تسليم خواسته‌های او باشد. در صورتي که اغلب مرد‌ها اين لوس‌گري‌ها را دوست ندارند و لذا قهر و دعوا و کشمکش شروع خواهد شد و متأسفانه در برخی اوقات کار به طلاق مي‌کشد.
2. ناز پرورده‌ها غالباً روحي ضعيف، ناتوان و زودرنج دارند و خیلی سریع اعتماد به نفس خود را از دست مي‌دهند.
3. آدم‌هاي لوس و ناز پرورده غالباً خودپسند و از خودراضي هستند و عيوب خود را نمي‌بينند.
4. کودکاني که بيش از حد مورد نوازش پدر و مادر هستند، به تدريج ياد مي‌گيرند زورگويي کنند.

راه‌های ابراز محبت:

از سه راه مي‌توان محبت را به طرف مقابل؛ همسر يا فرزند بروز داد: محبت بصري، محبت ابزاري، محبت کلامي.

راه‌های ابراز محبت

1. محبت بصري: يکي از راه‌هاي ابراز محبت، محبت چشمي است. چشم داراي امواج مثبت و منفي است. شما از نگاه خود مي‌توانيد پيام عشق و علاقه، محبت، تنفر، اعتراض، سؤال، انتقاد و ... را به دیگران بفرستيد. لذا يکي از راه‌هاي بروز محبت، محبت چشمي است اينکه در روايات آمده است: نگاه شما به والدين نگاه محبت‌آميز باشد، نشانة اين است که با چشم مي‌توان محبت را ارائه داد.
داني که دلبر با دلم چون کرد و من چون کردمش
او از جفا خون کرد و من از ديده بيرون کردمش
2. محبت ابزاري: دست دادن، هديه دادن، بوسيدن، در آغوش کشيدن و بغل کردن نمونه‌هايي از محبت ابزاري است.
3. محبت کلامي: يکي از ارتباط‌هاي سالم که باعث ايجاد امنيت دروني در کودکان و نوجوانان مي‌کند، ارتباط کلامي زيباست.
خوب حرف زدن، کلام زيبا گفتن و ساختن جملات با کلمات زيبا يک نوع محبت است. خداوند مي‌فرمايد: «قولوا للنّاس حسناً».
بد زباني و استفاده از کلمات تحقيرآميز، ساختار شخصيت فرزندان را متزلزل مي‌نمايد. گاهي يک کلمه زشت و تحقيرآميز، سيستم رواني فرزند شما را به خطر مي‌اندازد و امنيت دروني را از او مي‌گيرد.
يا رب چه چشمه‌اي است محبت که من از آن
يک قطــره خــوردم و دريــا گـريستــم
محبوب بودن، بالاترين خوشبختي در زندگي است.
ادامه دارد.

پي نوشت :

1. سورة بقره (2)، آیة 83.

منبع:ماهنامه موعود شماره 96 /س