نگاهی گذرا به سوره حمد (1)

نام های سوره حمد

از سوره حمد با نام هایی مانند:حمد،امّ القرآن،فاتحه الکتاب و سبع المثانی نام می برند.طبیعی است که نام گذاری سوره ها بر اساس وجه و دلیلی صورت می پذیرد.سوره حمد از این جهت که در بین آیات آن حمد و ستایش پروردگار صورت پذیرفته و در حقیقت خدا در این سوره سبک بندگی را به انسان می آموزد،«حمد» نام گرفته است.
در بین روایات برای سوره حمد ویژگی هایی برشمرده شده که یکی از مهم ترین آنها «ام القرآن»بودن است.امّ به معنای مادر می باشد.و ام القرآن یعنی مادر قرآن.دلیل اینکه سوره حمد با این نام معرفی شده این است،که تمام حقایق قرآن به صورت چکیده در این سوره جمع است .اساسی ترین موضوعات قرآن پیرامون خداشناسی و نبوت و معاد می باشد.و آیه های سوره حمد به این سه اصل اساسی تکیه دارد.
نام «فاتحة الكتاب»نیز به این جهت است که فاتحه هر چيزى، ابتداء آن است ،چنانچه خاتمه هر چيز پايان و انتهاء آن ميباشد بنا بر اين اگر مراد از كتاب سوره‏هاى آن باشد اطلاق فاتحه بر اين سوره، حقيقى است.چون سوره حمد نخستین سوره قرآن می باشد.
از نامهاي دیگر سوره حمد «سبع المثاني»است،يعني هفت دو تايي. علت اين نامگذاري را از دو وجه مي توان مورد بررسي قرار داد .

وجه خارجي

سوره حمد دو مرتبه نازل شده است . و از طر ف دیگر اين سوره هفت آيه دارد. و چون دو مرتبه هم نازل شده است،می توان گفت به این اعتبار «سبع المثاني» یعنی هفت دوتایی. همچنین در هر نماز دو مرتبه سوره حمد را مي خوانيم ،بر اساس این اعتبار نیز می توانیم این چنین نام گذاری کنیم.

وجه داخلي

اگر به درون آيات اين سوره نظر بیفكنيم و بکوشیم علت نامگذاري را از درون آيات پيدا كنيم.این قرینه ها به دست می آید. در سوره حمد هفت كلمه وجود دارد كه هر كدام دو مرتبه تكرار شده است. و اگر شما تعداد كلماتي كه الف و لام دارد را در این سوره جمع كنيد به عدد چهارده يعني هفت تا دوتا مي رسيد.و همچنین اگر كلماتي كه الف و لام ندارد را جمع كنيد به مضربي از هفت مي رسيد.البته اين فرض بر اين اساس استوار است كه «مثاني» از كلمه «المثني» باشد و معناي «دو تايي » بدهد .
و اما اگر كلمه «المثاني» جمع «مثنيه» و اسم مفعول از «ثني» باشد،به معناي رجوع كردن و عطف شدن است،در اين صورت منظور اين می تواند باشد كه نصف سوره به نصف ديگر برمي گردد.و مثنيه عطف در معنا و رتبه است. با نگاه به آيه هاي اين سوره و دقت در معنای آن می بینیم که نصف آيات بصورت غايب است و نصف ديگر بصورت حاضر . در نيمه اول خداوند مورد ستايش قرار مي گيرد، و ارتباط بنده با او بصورت خطابي نيست.
بلكه او غايب است و بنده از اسم او استفاده مي كند تا او را توصيف كند و مورد ستايش قرار دهد. اما در نيمه دوم خداوند حاضر و در صحنه را مورد خطاب قرار مي دهد. و به عبارت بهتر بنده به محضر حق شرفياب مي شود و از وي طلب هدايت مي كند. بنا بر اين ريشه يابي از لغت منظور از « سبع المثاني » اين است كه نصف دوم سوره كه به صورت حاضر است به نيمه اول كه به صورت غايب است عطف مي گردد . نيمه اول از «نام خداست »است تا «صاحب روز جزا» و نيمه دوم از «ما را به راه راست هدایت فرما» آغاز مي شود تا پايان سوره.
/خ