مقدمه:
ابن عباس می‌گوید: علی ابن ابی طالب نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و چیزی از آن حضرت درخواست کرد، پیامبر (ص) به او فرمود: یا علی! به حق آن که مرا به پیغمبری فرستاد سوگند که نزد من هیچ از کم و بیش نیست، ولی تو را چیزی می‌آموزم که دوست من جبرئیل برای من آورد و گفت:.

یا محمد! این هدیه‌ای است از نزد خدای عزوجل که تو را با آن گرامی داشته و به هیچ کس از پیامبران پیشین این هدیه را نداده است و آن جملاتی است که هر دلسوخته و هر مصیبت زده و هر اندوهناک و غمناک و هر کسی که در خطر دزد و آتش سوزی باشد،.

آن را بخواند و هر بنده‌ای که از پادشاهی بترسد و آن کلمات را بگوید، خداوند برای او وسیله رهایی فراهم می‌سازد و آن نوزده جمله است که چهار جمله آن بر پیشانی اسرافیل نوشته شده و چهار جمله‌اش بر پیشانی میکائیل و چهار جمله آن بر گرداگرد عرش و چهار جمله‌اش بر پیشانی جبرئیل و سه جمله آن در جایی که خدا خواسته، نوشته شده است.

علی(ع) عرض کرد: یا رسول‌الله! چگونه آن‌ها را بخوانیم؟ پیامبر(ص) فرمود:

بگو: یا عِمادَ مَن لا عِمادَ لَهُ، وَ یا کَریمَ العَفوِ، وَ یا حَسَنَ البَلاءِ، وَ یا عَظیمَ الرَّجاءِ، وَ یا عَونَ الضُّعفاءِ، وَ یا مُنقِذَ الغرقی، وَ یا منجِیَ الهَلکی، یا مُحسِنُ یا مُجمِلُ، یا مُنعِمُ یا مُفضِلُ، أنتَ الذی سَجَدَ لکَ سَوادُ الیلُ، و نورُ النهار، وَضَوءُ القمرَ، و شعاعُ الشَّمسِ، و دویُّ الماءِ، وَ خفیفُ الشَّجَر، یا اللهُ یا اللهُ یا اللهُ، انتَ وَحدَکَ لا شریکَ لَکَ. آن گاه می‌گویی: بار‌الها! با من چنین و چنان کن که به طور مسلم از جای خود بر نمی‌خیزی تا این که دعای تو مستجاب شود.


رکوع و سجود در  مستحبی پیامبر (ص)
حضرت علی علیه السلام می فرماید: پیامبر ص «وقتی تکبیر می‏گفت و نماز را آغاز می‏کرد، می‏ فرمود:

«وجهتُ وجهی للذی فطرَ السماوات والارض حنیفا مسلما، وما أنا من المشرکین ان صلاتی ونسکی ومحیای ومماتی للّه‏ رب العالمین لا شریک له، وبذلک اُمرت، وأنا من المسلمین» از قول ابو نصر نقل شده که حضرت چنین گفته: وأنا أول المسلمین.

اللهم لا إله إلا أنت، أنت ربی وأنا عبدک، ظلمت نفسی، واعترفت بذنبی، فاغفر لی ذنوبی جمیعا، لا یغفر الذنوب إلا أنت، واهدنی لاحسن الاخلاق، لا یهدی لاحسنها، إلا أنت، واصرف عنی سیئتها لا یصرفُ عنی سیئتها إلا أنت، تبارکت وتعالیت، أستغفرک وأتوب الیک.

روی آوردم به سوی کسی که آسمانها و زمین را پدید آورده در حالی که موحد و مسلمانم و من از مشرکین نیستم، نماز و عبادت من و زندگی و مرگ من برای خدا پروردگار عالمیان است شریکی برای او نیست و به آن من دستور داده شدم و من اولین مسلمانم.

خدایا خدایی جز تو نیست تو پروردگار من و من بنده توام به خودم ستم کردم و اقرار به گناهم دارم همه گناهان مرا ببخش گناهان را جز تو نمی‏بخشد مرا به بهترین اخلاق هدایت کن که جز تو کسی نمی‏تواند به بهترین اخلاق هدایت کند و اخلاق بد را از من دور گردان که جز تو کسی نمی‏تواند از من آن را دور گرداند، تو خجسته و برتری طلب آمرزش از تو می‏کنم و به سوی تو توبه می‏ نمایم.

و وقتی رکوع می‏ کرد، می‏ فرمود:اللهم لک رکعت، وبک آمنت، ولک اسلمت، خشع لک سمعی وبصری ومخی وعظامی وعصبی.

خدایا برای تو رکوع کردم و به تو ایمان آوردم و تسلیم امر توام گوش و چشم و مخ و استخوان و اعصاب من برای تو خاشع و ترسان است.

و هنگامی که سر خود را بلند می‏کرد می‏فرمود:سمع اللّه‏ُ لمن حمده، ربنا ولک الحمد مل‏ء السماوات والارض وما بینهما، ومل‏ء ما شئت من شیء بعدهُ.

خدایا شنید هر کسی را که او را سپاس گفت، پروردگارا سپاس تو را به اندازه تمام آسمانها و زمین و آنچه بین آنها است و به اندازه آنچه که بعدا به وجود خواهی آورد.

و وقتی سجده می‏کرد می‏فرمود:اللهم لک سجدت، وبک آمنت، ولک أسلمت، سجد وجهی للذی خلقهُ فصوره فأحسنَ صوره، فشق سمعهُ وبصرهُ فتبارک اللّه‏ أحسنُ الخالقین.

خدایا برای تو سجده کردم وبه تو ایمان آوردم و برای تو اسلام آوردم صورت من کسی را سجده می کند که او را آفریده و سپس او را به بهترین صورت مصور کرد و او را شنونده و بینا قرار داد پس آفرین بر خدایی خدایی که بهترین خلق کننده است.

و وقتی از نماز فارغ می‏شد و سلام می‏گفت، می‏فرمود:اللهم اغفر لی ما قدمتُ، وما أخرتُ، وما أسررت، وما أعلنت، وما أسرفت، وما أنت أعلم به منی، أنت المقدم، وأنت المؤخر، لا إله إلا أنت»[1].

خدایا گناهان گذشته و آینده‏ام را ببخش و گناهانی را که پنهانی انجام داده‏ام و آنهایی که آشکار بوده و آنچه را که اسراف نموده‏ام و آنچه را که تو بهتر از من تو می‏دانی چون اول و آخر تویی و خدایی جز تو نیست.

و این اذکار و ادعیه در نماز واجب نیست و مستحب است و رسول خدا کامل‏ترین نماز را می‏خواند و امامان طاهرین از ذریه او به او اقتدا می‏کردند و نمازشان مانند نماز جدشان مقرون به خشوع  خدا و بزرگداشت او بود.

دعاهای مستحبی پیامبر در هنگام نماز
دعاهای مستحبی اسرافیل و میکائیل
ابن عباس می‌گوید: علی ابن ابی طالب نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و چیزی از آن حضرت درخواست کرد، پیامبر (ص) به او فرمود: یا علی! به حق آن که مرا به پیغمبری فرستاد سوگند که نزد من هیچ از کم و بیش نیست.

ولی تو را چیزی می‌آموزم که دوست من جبرئیل برای من آورد و گفت: یا محمد! این هدیه‌ای است از نزد خدای عزوجل که تو را با آن گرامی داشته و به هیچ کس از پیامبران پیشین این هدیه را نداده است و آن جملاتی است که هر دلسوخته و هر مصیبت زده و هر اندوهناک و غمناک و هر کسی که در خطر دزد و آتش سوزی باشد.

آن را بخواند و هر بنده‌ای که از پادشاهی بترسد و آن کلمات را بگوید، خداوند برای او وسیله رهایی فراهم می‌سازد و آن نوزده جمله است.

که چهار جمله آن بر پیشانی اسرافیل نوشته شده و چهار جمله‌اش بر پیشانی میکائیل و چهار جمله آن بر گرداگرد عرش و چهار جمله‌اش بر پیشانی جبرئیل و سه جمله آن در جایی که خدا خواسته، نوشته شده است.

علی(ع) عرض کرد: یا رسول‌الله! چگونه آن‌ها را بخوانیم؟ پیامبر(ص) فرمود: بگو: 

یا عِمادَ مَن لا عِمادَ لَهُ، وَ یا کَریمَ العَفوِ، وَ یا حَسَنَ البَلاءِ، وَ یا عَظیمَ الرَّجاءِ، وَ یا عَونَ الضُّعفاءِ، وَ یا مُنقِذَ الغرقی، وَ یا منجِیَ الهَلکی، یا مُحسِنُ یا مُجمِلُ، یا مُنعِمُ یا مُفضِلُ، أنتَ الذی سَجَدَ لکَ سَوادُ الیلُ، و نورُ النهار، وَضَوءُ القمرَ، و شعاعُ الشَّمسِ، و دویُّ الماءِ، وَ خفیفُ الشَّجَر، یا اللهُ یا اللهُ یا اللهُ، انتَ وَحدَکَ لا شریکَ لَکَ. آن گاه می‌گویی: بار‌الها! با من چنین و چنان کن که به طور مسلم از جای خود بر نمی‌خیزی تا این که دعای تو مستجاب شود.

نماز حضرت رسول (ص) و دعای بعد از نماز
سید ابن طاووس به سند معتبر از حضرت رضا(علیه‌السلام) روایت کرده: که از آن حضرت درباره‌ی نماز حضرت جعفر طیار(رحمة‌الله‌علیه) پرسیدند؛ حضرت فرمود:

چرا از نماز حضرت رسول(صلی‌الله‌علیه‌وآله) غافلی؟ شاید رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نماز جعفر را بجا نیاورده باشد و شاید جعفر نماز رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را نخوانده باشد.

سوال‌کننده عرضه داشت: یابنَ رَسول الله! نماز پیامبر را به من بیاموز! حضرت فرمود:

دو رکعت نماز می‌خوانی؛ در هر رکعت «یک مرتبه» سوره «حمد» و «پانزده مرتبه» سوره «اِنّا اَنزَلناهُ» و در رکوع و پس از سر برداشتن و در سجده اوّل و بعد از آن و در سجده دوّم و پس‌ از آن در هر یک «پانزده بار» سوره «اِنّا اَنزَلناهُ» را می‌خوانی، آنگاه تشهّد خوانده و سلام می‌دهی.

چون فارغ شوی بین تو و خداوند گناهی نمی‌ماند جز آنکه آمرزیده شود و هر حاجتی که از حق‌تعالی بخواهی روا خواهد شد و پس‌ازآن این دعا را می‌خوانی:

دعای بعد از نماز حضرت رسول (ص)
لَا إِلهَ إِلّا اللّهُ رَبُّنا وَرَبُّ آبائِنَا الْأَوَّلِینَ ، لَاإِلهَ إِلّا اللّهُ إِلهاً واحِداً وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ، لَاإِلهَ إِلّا اللّهُ لَانَعْبُدُ إِلّا إِیَّاهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ ، لَا إِلهَ إِلّا اللّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ ، وَأَعَزَّ جُنْدَهُ ، وَهَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ ، فَلَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ ، وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ، اللّهُمَّ أَنْتَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ فِیهِنَّ فَلَکَ الْحَمْدُ ، وَأَنْتَ قَیَّامُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ فِیهِنَّ فَلَکَ الْحَمْدُ؛

شایسته‌ی پرستشی جز خدا نیست، پروردگار ما و پروردگار پدران نخستین ما، شایسته پرستشی جز خدا نیست، پرستیده یکتا و ما تنها به‌فرمان او هستیم؛ شایسته پرستشی جز خدا نیست، جز او را نمی‌پرستیم و دینمان را برای او خالص می‌کنیم.

گرچه مشرکان را خوش نیاید، معبودی جز خدا نیست، یکتا، یگانه و بی‌همتاست، به وعده خویش وفا کرد و بنده خود را یاری کرد و سپاهش را نیرومند ساخت و به‌تنهایی همه دشمنان را گریزاند و تارومار ساخت، فرمانروایی و ستایش تنها شایسته اوست.

و او بر هر چیز تواناست، خدایا تویی! نور آسمان‌ها و زمین و هر که در آن‌هاست، پس ستایش تنها برای توست و تویی برپادارنده آسمان‌ها و زمین و هرکه در آن‌هاست، پس ستایش تنها تو را سزاست؛


وَأَنْتَ الْحَقُّ ، وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ ، وَقَوْلُکَ حَقٌّ ، وَ إِنْجَازُکَ حَقٌّ ، وَالْجَنَّهُ حَقٌّ ، وَالنَّارُ حَقٌّ ، اللّٰهُمَّ لَکَ أَسْلَمْتُ ، وَبِکَ آمَنْتُ ، وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ ، وَبِکَ خَاصَمْتُ ، وَ إِلَیْکَ حَاکَمْتُ ، یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ اغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ وَأَخَّرْتُ ، وَأَسْرَرْتُ وَأَعْلَنْتُ ، أَنْتَ إِلٰهِی لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْ لِی وَارْحَمْنِی وَتُبْ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.

و تو حقی و وعده‌ات حق و گفتارت حق و عملت حق و بهشتت حق و دوزخت حق است؛ بار خدایا تنها به‌فرمان تو به تو ایمان آوردم و بر تو توکّل کردم و به خاطر تو (با بدان) دشمنی کردم و تنها به‌سوی تو دادخواهی نمودم؛ پروردگارا، پروردگارا، پروردگارا!

ببخش گناهانی را که پیش از این مرتکب شده‌ام و پس از این مرتکب می‌شوم و آنچه پنهان و آشکار انجام داده‌ام، همه را، خدای من! شایسته پرستشی جز تو نیست؛ درود فرست بر محمّد و خاندان محمّد! و مرا بیامرز و به من مهر ورز و توبه‌ام را بپذیر، همانا تنها تویی بسیار توبه پذیر مهربان.

علاّمه مجلسی فرموده است: این نماز از نمازهای مشهور است و سنّی و شیعه آن را در کتاب‌های خود روایت کرده‌اند؛

و برخی این نماز را از نمازهای روز جمعه شمرده‌اند ولی از روایت این نکته به دست نمی‌آید و ظاهراً در دیگر روزها هم می‌توان آن را بجا آورد.

دعای پیامبر (ص) بعد از هر نماز
رساله باقیات الصالحات در آخر کتاب مفاتیح الجنان، باب اول: اعمال شب و روز، فصل اول: اعمال متعلق به مابین طلوع فجر تا طلوع آفتاب؛

تعقیبات مشترک که بعد از هر نماز خوانده می شود؛ چهاردهم: نویسنده کتاب «بلد الأمین» از حضرت رسول صلى اللّه علیه و آله‏ روایت کرده هرکه بخواهد خدا در روز قیامت او را بر اعمال زشتش آگاه نسازد، و پرونده گناهانش نگشاید، باید پس از هر نماز بخواند:
 
اَللّهُمَّ اِنَّ مَغْفِرَتَکَ اَرْجى مِنْ عَمَلى وَاِنَّ رَحْمَتَکَ اَوْسَعُ مِنْ ذَنْبى:خدایا آمرزش تو، امیدبخش ‏تر از عمل من، و رحمتت وسیع‏تر از گناه من است،

اَللّهُمَّ اِنْ کانَ ذَنْبى عِنْدَکَ عَظیما فَعَفْوُکَ اَعْظَمُ مِنْ ذَنْبى:خدایا اگر گناهانم نزد تو بزرگ است، گذشت تو از گناه من بزرگ‏تر است،

اَللّهُمَّ اِنْ لَمْ اَکُنْ اَهْلا اَنْ تَرْحَمَنى فَرَحْمَتُکَ اَهْلٌ اَنْ تَبْلُغَنى وَتَسَعَنى:خدایا اگر سزاوار نبودم که به من رحم کنى، رحمت تو سزاوار است که به من دررسد، و مرا فرا گیرد،

لاَِنَّها وَسِعَتْ کُلَّ شَىْءٍ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّحِمینَ: زیرا رحمت تو هر چیز را فرا گرفت، به مهربانى ‏ات اى مهربان‏ترین مهربانان.

دعای پیامبر(ص) پس از نماز شب
سنن الترمذی عن ابن عبّاس : سَمِعتُ نَبِیَّ اللّهِ صلى اللّه علیه و آله یَقولُ لَیلَةً حینَ فَرَغَ مِن صَلاتِهِ :... اللّهُمَّ إنّی اُنزِلُ بِکَ حاجَتی ، وإن قَصُرَ رَأیی وضَعُفَ عَمَلی افتَقَرتُ إلى رَحمَتِکَ ، فَأَسأَلُکَ یا قاضِیَ الاُمورِ ویا شافِیَ الصُّدورِ ، کَما تُجیرُ بَینَ البُحورِ أن تُجیرَنی مِن عَذابِ السَّعیرِ ، ومِن دَعوَةِ الثُّبورِ[2]، ومِن فِتنَةِ القُبورِ ...[3]

سنن الترمذى ـ به نقل از ابن عبّاس ـ : شبى شنیدم که پیامبر خدا صلى اللّه علیه و آله پس از خواندن نماز شبش مى‌گوید : ...

ایا! حاجتم را براى تو آورده‌ام و اگر اندیشه‌ام کوتاه و کارم ضعیف است، به رحمتت نیازمندم. پس ، از تو درخواست مى‌کنم ـ اى به انجام رساننده کارها و شفا دهنده سینه‌ها ـ ، همان گونه که میان دریاها، [گرفتاران را ]پناه مى‌دهى، مرا از عذاب دوزخ ، پناه دهى و از این که فریادم به هلاکت بلند شود و نیز از آزمون سختِ گور....

«ومِن دَعوَةِ الثُّبورِ» اشاره و تلمیحى ظریف به آیه ۱۳ از سوره فرقان است:وَ إِذٰا أُلْقُوا مِنْهٰا مَکٰاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنٰالِکَ ثُبُوراً:و هنگامی که در جای تنگ و محدودی از آن افکنده شوند در حالی که در غل و زنجیرند، فریاد واویلای آنان بلند می‌شود!

نتیجه:
چهار پیامبری که دعایشان اجابت شد
قرآن کریم چهار پیامبر را معرفی می‌کند که مستقیم از خداوند درخواست کردند و مورد استجابت قرار گرفتند. اولین پیامبر نوح است. نوح نبی هزار سال مردم را به توحید دعوت کرد ولی آنها تکذیب کردند و نهایتا آنها را نفرین کرد: «فَافْتَحْ بَیْنِی وَبَیْنَهُمْ فَتْحًا وَنَجِّنِی وَمَنْ مَعِیَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ».

خدا این دعا را مستجاب کرد: «وَنُوحًا إِذْ نَادَی مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ» یعنی وقتی نوح دعا کرد ما او را اجابت کردیم و از غم و غصه بزرگ نجاتش دادیم.

پیامبر دوم ایوب است که زیاد بیمار شد. عهد و عیالش از دست رفتند و به قدری بیماری‌اش شدید بود که کسی نزدیک او نمی‌آمد. ایوب گفت: «وَأَیُّوبَ إِذْ نَادَی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ». قرآن در پاسخ می‌فرماید: «فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَکَشَفْنَا مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَآتَیْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَذِکْرَی لِلْعَابِدِینَ».

پیامبر سوم یونس است. یونس ذوالنون است. ذوالنون یعنی صاحب ماهی. یونس در تاریکی دل ماهی با خدا سخن گفت و فرمود: «وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَی فِی الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ».

جناب یونس به گناه خودش اعتراف کرد و از نفرین کردن پشیمان شد. قرآن هم می‌فرماید: «فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّیْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذَلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ». این مطالب مقدمه بود برای آیه‌ای که اول سخن تلاوت کردم.

چهارمین شخص زکریا است. زکریا با پدر مریم باجناق بود. پدر مریم عمران نام داشت. جالب است خداوند داستان زکریا را در چند مورد در سور مختلف قرآن نقل کرده است.

در سوره انبیا نقل کرده، در سوره شعرا نقل کرده، در سوره مریم نقل کرده، در سوره آل عمران نقل کرده است اما بحث مقدمه دعای زکریا را در یک جا آورده است. زکریا و عمران مدت‌ها بدون فرزند بودند و دیگر خود و همسرانشان پیر شده بودند ولی در عین حال آرزوی فرزند در دل هر دو خواهر وجود داشت.

پی‌نوشت:
[1]- محلی 4: 95-96. صحیح مسلم 1:215. مسند أبی عوانة 2:101.
[2]الثُّبور : الهلاک والخسران والویل (لسان العرب : ج ۴ ص ۹۹ «ثبر») . والمراد هنا من دعوة الثبور هو أن أقول فی النار : «واثبوراه» کما قال تعالى : « وَ إِذَآ أُلْقُواْ مِنْهَا مَکَانًا ضَیِّقًا مُّقَرَّنِینَ دَعَوْاْ هُنَالِکَ ثُبُورًا . . . » (الفرقان : ۱۳) (بحار الأنوار : ج ۸۴ ص ۳۲۳) .
[3]سنن الترمذی : ج ۵ ص ۴۸۲ ح ۳۴۱۹ ، صحیح ابن خزیمة : ج ۲ ص ۱۶۶ ح ۱۱۱۹ ، المعجم الکبیر : ج ۱۰ ص ۲۸۳ ح ۱۰۶۶۸ ، المعجم الأوسط : ج ۴ص ۹۵ ح ۳۶۹۹ ، کنز العمّال : ج ۲ ص ۱۷۱ ح ۳۶۰۸ ؛ عوالی اللآلی : ج ۱ ص ۱۹۳ ح ۲۸۳ و راجع : حلیة الأولیاء : ج ۳ ص ۲۰۹ الرقم ۲۴۳ .

منبع:
https://pasokhgoo.ir/node/96644
https://www.salameno.com/news/34909028
https://ahlolbait.com/doa/280
http://hadith.net/post/50321
http://hadith.net/post/50321
حوزه نت
* این مقاله در تاریخ 1402/1/6 بروز رسانی شده است.