جامعه امروز ما با مشکلات مختلفی دست به گریبان است که شاید اصلی‌ترین مشکل آن بحث مشکلات اقتصادی و معیشتی باشد این مشکل که پایه بسیاری از مشکلات است دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد؛ سوء تدبیر در مدیریت اقتصادی کشور، تحریم‌های ظالمانه و بسیاری از مؤلفه‌های دیگر می‌تواند در ایجاد این مشکل مهم و آزار دهنده دخیل باشد؛ اما یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی که اقتصاد ایران مخصوصا اقتصاد خانوار را به مخاطره انداخته است روحیه مصرف‌گرایی و عدم توجه به موضوعی است که در متون روایی به آن "تقدیر المعیشه" یا مدیرت اقتصادی خانواده می‌گویند.
 
در سال‌های اخیر و مخصوصا بعد از جنگ تحمیلی و شروع دوره سازندگی مسابقه مصرف و اشرافیت باعث شد تا زندگی مدبرانه در ایران به حاشیه برود و عملا تدبیر در اقتصاد، مصرف حد‌اقلی و مطابق احتیاج جای خود را به ماراتن مصرف حد‌اکثری و تجمل بدهد و رنگ و لعاب زندگی ها تغییر کند. همین مسئله باعث شد جامعه ایرانی که تا آن روز با توجه به دخلش خرج می‌کرد این‌بار با نگاه به زندگی دیگران خرج کند و عملا محاسبه دخل از چرخه اقتصاد خانوار در ایران خارج شد.
 
در متون اسلامی توجه به مدیریت اقتصادی خانواده به عنوان یک اصل شمرده شده و از زاویه‌های مختلف به آن نگاه شده است.
 

نشانه کمال

انسان ذاتا موجود کمال طلبی است و برای اثبات تکامل خود مؤلفه‌های مختلفی را در نظر می‌گیرد؛ اما به متون روایی که مراجعه نماییم یکی از اصلی‌ترین نشانه‌های تکامل توجه به اقتصاد خانواده است. امام باقر(ع) در روایت شریفی توجه به اقتصاد خانواده را یکی از سه رکن کمال دانسته و می‌فرماید:
 
 
اَلکِمالُ کُلُّ اَلکمال اَلتَفَقُّه فی الدّینِ وَ الصَبرُ عَلَی النّائِبِة وَ تَقدیرُ المعیشَة.[1]
همه کمال عبارت است از فهم عمیق دین، شکیبایی بر مصیبت و اندازه گیری خرج و دخل زندگی.
 
این مسئله آن‌قدر مهم است که در بعضی از روایات از آن به عنوان یکی از اجزاء تکامل انسان برای تصدی مناصب الهی یاد شده است؛ به عنوان مثال در متون روایی برای آنکه یک انسان لیاقت تصدی مقام نبوت را پیدا نماید بیش از بیست شرط قرار داده شده است که مجموع آن‌ها در احد اعلی انسان را مستعد مقام نبوت می‌نماید که یکی از آن شروط تدبیر اقتصادی در خانواده است. نبی مکرم اسلام(ص) در حدیث شریفی به این نکته اشاره کرده و می‌فرماید:
 
الاقتِصادُ وحُسنُ السَّمتِ والهَدْیُ الصالِحُ جُزءٌ مِن بِضعٍ وعِشرینَ جُزءا مِن النُّبوَّةِ.[2]
میانه روى در معیشت و نیک روشى و شیوه‌ای درست و پسندیده و جزئى از بیست و اندى جزء نبوت است .
 

آثار تدبیر اقتصادی

یکی از زوایایی که می‌توان از آن به موضوع تدبیر اقتصادی در خانواده پرداخت موضوع آثار و برکات تدبیر اقتصادی در خانواده است. در متون روایی آثار متعددی برای مدیریت اقتصادی خانواده بیان شده است که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
 

  1. رفع فقر

اصلی‌ترین اثر مدیریت صحیح اقتصادی در خانواده رفع فقر است. انسان‌هایی که حساب و دخل و خرج خود را ندارند معمولا در زندگی دچار کاستی می‌شوند و باصطلاح مردم کم می‌آورند، اما انسانی که قبل از خرج کردن به دخل خود نگاه می‌کند و دارائی خود را بر اساس اولویت‌هایش خرج می‌کند از فقر و مشقات آن در امان خواهد ماند. امام صادق(ع) در حدیث شریفی مصونیت از فقر را برای کسی که در اقتصاد خانواده تدبیر می‌کند را ضمانت کرده است و می‌فرماید:

ضَمِنتُ لِمَنِ اقتَصَدَ أن لا یَفتَقِرَ.[3]
من براى کسى که میانه‌روى کند، ضمانت مى‌کنم که فقیر نشود.
 
در صحبت با بسیاری از افرادی که از مشکلات اقتصادی رنج می‌برند عدم تدبیر در اقتصاد مشاهده می‌شود؛ حتی گاه دیده می‌شود که افرادی با آنکه درآمدی بالاتر از بسیاری از افراد جامعه دارند نمی‌توانند زندگی خود را اداره نمایند، درحالی که بسیاری از افراد با درآمدی به مراتب کمتر زندگی خوبی دارند؛ این‌ها کسانی هستند که هنر تدبیر در اقتصاد را ندارند و به همین دلیل درامدشان کفاف آن‌ها را نمی‌دهد. امیرمؤمنان(ع) در این مورد می‌فرماید:

الاقتِصادُ بُلغَةٌ.[4]
میانه روى، کفاف زندگى راتأمین مى کند.
 انسان‌هایی که حساب و دخل و خرج خود را ندارند معمولا در زندگی دچار کاستی می‌شوند و باصطلاح مردم کم می‌آورند، اما انسانی که قبل از خرج کردن به دخل خود نگاه می‌کند و دارائی خود را بر اساس اولویت‌هایش خرج می‌کند از فقر و مشقات آن در امان خواهد ماند.

  1. سبک شدن هزینه‌های زندگی

امروزه با آنکه گرانی در جامعه وجود دارد اما بخش عظیمی از فشار روانی بر افراد به دلیل عدم مراعات میانه‌روی در اقتصاد خانواده است؛ افراد حتی اگر توانگر هم باشند زمانی که بار زندگیشان سنگین شود از لحاظ روحی و روانی در فشار قرار می‌گیرند. وقتی به شیوه زندگی این افراد نگاه می‌کنیم به وضوح می‌بینیم که عدم توجه به میانه‌روی در معیشت باعث بالا رفتن مخارج آن‌ها شده است. به عنوان مثال تعویض اسباب منزل قبل از فرسایش کامل به عنوان یک سنت در میان توانگران و حتی قشر متوسط باعث شده است تا این مخارج گاه تا چند برابر افزایش پیدا کند؛ امیرمومنان(ع) در این بار می‌فرماید:

مَن تَحَرَّى القَصدَ خَفَّت علَیهِ المُؤَنُ.[5]
هر که میانه‌روى پیشه کند، هزینه زندگیش سبک شود.
 

  1. توانگری

توانگری در ادبیات اقتصادی چیزی بالا‌تر از داشتن به اندازه گذران زندگی است و شاید معادل آن را به ادبیات روز بتوان به رفاه تعبیر کرد؛ از فواید میانه روی در اقتصاد این است که انسان به حد توانگری می‌رسد و می‌تواند از توانگری خود در امور مختلفی مثل امور خیریه استفاده کند. بسیاری از افراد توانگری را در کار بیشتر و یا زرنگی در بازار جستجو می‌کنند؛ اگرچه کار بیشتر و آگاهی به اصول بازار از اسباب توانگری به حساب می‌آید اما یقینا یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های توانگری میانه‌روی در اقتصاد است؛ رسول‌خدا(ص) در روایتی به این نکته اشاره کرده و می‌فرماید:
 
مَنِ اقتَصَدَ أغناهُ اللّهُ .[6]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که میانه روى کند، خداوند توانگرش گرداند.
 
در واقع میانه‌روی در اقتصاد باعث می‌شود تا داشته‌های انسان هرچند کم، در مسیر رشد قرار گیرند و فزونی یابد و عدم توجه به این نکته باعث می‌گردد تا سرمایه‌های زیاد با همه زیادیشان در مسیر نابودی قرار گرفته و مضمحل شود؛ امیرمومنان(ع) در مورد عارضه عدم تدبیر در اقتصاد می‌فرماید:
 
الاقتِصادُ یُنمی القلیلَ ، الإسرافُ یُفنی الجَزیلَ.[7]
میانه‌روى، مال اندک را رشد مى‌دهد و اسراف، مال زیاد را نابود مى‌کند.
 
نکته جالب توجه این است که این توانگری در صورتی مانا و پویا است که آن حالت توجه به تدبیر اقتصادی به عنوان سیره مستمره فرد در زندگی قلمداد شود وگرنه در صورتی که این تدبیر فقط به دوره فقر منحصر شود حتی در صورت حصول توانگری بازگشت فقر اجتناب ناپذیر است امیرمؤمنان(ع) در مورد لزوم استمرار این سیره می‌فرماید:

مَن صَحِبَ الاقتِصادَ دامَت صُحبَهُ الغِنى لَهُ ، وجَبَرَ الاقتِصادُ فَقرَهُ وخَللَهُ.[8]
هرکس با میانه‌روى هم‌نشین شد، هم‌نشینىِ توانگرى با او دوام یافت و میانه‌روى فقر و کاستى او را جبران کرد.
 

تدبیر اقتصادی و آینده نگری

یکی از زوایایی که از آن می‌توان به مسئله تقدیر المعیشه یا مدیریت اقتصادی نگریست بحث آینده نگری و دور اندیشی است.
 
موضوع اقتصاد در همه ادوار تاریخ با توجه به مؤلفه‌های تاثیر‌گذار  بر بازار فراز و نشیب‌های زیادی داشته است؛ به گونه‌ای که گاه ثروتمندان بزرگ در این فراز و نشیب‌ها بر زمین خورده‌اند و دارائی‌هایشان را از دست داده‌اند؛ به همین دلیل انسان مدبر تلاش می‌کند تا با نگاه به آینده و پیش گرفتن مسیر میانه از آسیب‌های اقتصادی بازار در امان بماند و خود را از گرفتاری به فقر مصون بدارد؛ امیر‌مومنان(ع) با اشاره به این مهم می‌فرماید:
 
مَنِ اقتَصَدَ فِی الغِنى والفَقرِ فقدِ استَعَدَّ لِنَوائبِ الدَّهرِ.[9]
هر که در توانگرى و تهی‌دستى میانه‌روى کند، خود را در برابر حوادث سخت روزگار آماده کرده است.
 

حاصل آنکه:

مشکلات اقتصادی اگر چه در موارد زیادی ریشه در مسائل حاکمیتی و سوء تدبیر مدیریتی دارد اما عدم توجه به مدیریت اقتصادی خانواده نیز در گسترش این معظل بی تاثیر نیست.


منابع: 
[1] بحار الانوار ،ج 78 ،ص 172
[2] تنبیه الخواطر، ج 1، ص167
[3] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص64، ح1721.
[4] بحار الأنوار، ج78، ص10، ح67 .
[5] بحار الأنوار، ج71، ص342، ح15
[6] تنبیه الخواطر ، ج1، ص167
[7] غرر الحکم، ص334 ، 335
[8] غرر الحکم، ح 9165
[9] غرر الحکم، ح 9048