در ایران برخی مناره‌ها قابلیت تکان خوردن را دارند که به اصطلاح به آنها منارجُنبان می‌گویند. از معروفترین منارجنبان‌های ایران یکی در اصفهان و دیگری در شهرستان اردکان و در بخش خرانق واقع شده‌اند. در گذشته منارجنبان از شهر جدا و در دهکده‌ای به نام «کارلادان» قرار داشت. ولی امروزه این بنا جزو اصفهان است و در نزدیکی محلی به نام نصرآباد قرار دارد. این ساختمان با کاشی‌های لاجوردی رنگ به شکل ستاره چهارپر و اشکال دیگری به شکل کثیرالاضلاع فیروزه‌ای رنگ زینت یافته‌است.

ایوان منارجنبان یکى از نمونه‏ هاى ابنیه سبک مغولى ایران است و از آن دوره کاشى‏کارى‏هایى هم دارد. مناره‏ ها بعداً و در تاریخى که درست معلوم نیست و احتمالاً در آخر عصر صفویه به ایوان مزبور اضافه شده و با حرکت دادن یکى از آنها، نه تنها مناره دیگر به حرکت درمى‏آید بلکه تمامى این ساختمان مرتعش میشود.


تاریخچه منارجنبان

براساس مدارک موجود، منار‌جنبان اصفهان در دوران فرمانروایی فردی بنام محمد خدابنده اولجایتو، در شهر اصفهان ساخته شده که قبر عمو عبدالله‌بن‌محمود صقلابی، یکی از عارفان خداپرست و معروف آن زمان، در این اثر تاریخی وجود دارد. نام دیگر این آرامگاه، شیخ امیرعبدالله است. عددی که روی سنگ مقبره عمو عبدالله حک شده، ۷۱۶ است که طبق کاوش معماران و باستان‌شناسان و براساس مدارک به جای مانده، این عدد نشان‌دهنده‌ی سال ساخت آرامگاه اوست.


معماری منارجنبان

ارتفاع ایوان مقبره عمو عبدالله از سطح زمین بقعه ۱۰ متر و ارتفاع هر یک از دو مناره ۷/۵ متر است. در این ایوان مزار عمو عبدالله قرار دارد و راه صعود به بام و مناره‌ها نیز به وسیله درگاه کوچکی است؛ که با پلکانی مارپیچ به بام مربوط می‌شود. اما چیزی که این بنای کوچک با عرض نه متر و طول هر مناره؛ هفده متر را معروف کرده، تکان خوردن آن است. یعنی با تکان دادن یکی از مناره‌ها مناره دیگر و کل ساختمان نیز تکان می‌خورد. ایوان منارجنبان یکی از آثار تک ایوانی دوران ایلخانی است که به سبک مغول ساخته شده؛ ولی شکل مناره‌ها نشان می‌دهد که آنها را اواخر دوره صفویه به ایوان اضافه کرده‌اند.


دلیل تکان خوردن منارجنبان

اگر فردی از ۱۷ پله داخل هر مناره که از بام بنا تا بالای هر مناره وجود دارد، بالا رفته و دست‌های خود را داخل یکی از دیوارهای واسط میانی پنجره‌های فوقانی آن قفل و شروع به تکان دادن مناره کند، مناره به حرکت در آمده و هم‌زمان با آن مناره دیگر و در واقع کل ساختمان به نوسان در می‌آید که تنها نوسان مناره قابل دیدن است.

همچنین برای دیدن نوسان بنا می‌توان لیوان آبی را بر روی قبر "عمو عبدالله" قرار داد و سطح لغزان آن را مشاهده کرد. به کاربردن آجرهایی با ویژگی‌های خاص که ضریب ارتجاعی بالاتری نسبت به آجرهای به کار رفته در بخش‌های دیگر دارد و کاربرد قوانین فیزیکی در این بنا نه تنها راز جنبیدن مشهورترین مناره جنبان جهان را آشکار می‌کند بلکه بیانگر دانش فنی عمیق سازندگان آن در هفت قرن پیش بوده است، سازندگانی که نامی از آنها به طور مشخص در دست نیست.

تکان خوردن مناره‌های این بنا تا مدت‌ها برای دانشمندان پرسش برانگیز بود. معماری اسرار آمیز این بنا برای بسیاری هنوز هم در هاله ابهام باقی مانده‌است. منطقی‌ترین علتی که برای تکان خوردن مناره‌ها وجود دارد، پدیده فیزیکی تشدید یا پدیده رزونانس است. چون مناره‌ها سبک معماری مشابهی دارند، تکان خوردن یکی روی دیگری اثر می‌گذارد. نکته جالب در این بنای تاریخی آن است که با حرکت دادن یک مناره، نه تنها مناره دیگر به حرکت در می‌آید، بلکه تمامی این ساختمان به لرزه درمی‌آید.


راز پنهان منارجنبان

حمید شاهین پور، سرپرست کمیته پژوهشی انجمن فناوری های بومی ایران که به اختلالات اخیر در نوسانات دو منار اصفهان پی برد تصمیم گرفت علت ارتعاشات بنا را با فرمول های دینامیکی پیدا کند.

پژوهش شاهین پور با تمام فرمول های پیچیده و آزمایشگاهی اش تنها در پی رسیدن به این نتیجه است:((هنگامی که دو نخ مشابه را به طول مساوی و انتهای نخ ها به یک نخ افقی ببندید دو آونگ کاملا مشابه حاصل می شود. اگر یکی از وزنه های به نوسان در آید یکی دیگر از وزنه ها هم شروع به نوسان می کند. اگر یکی از نخها بلندتر شود در صورت نوسان یکی، وزنه دیگر دچار نوسان نمی شود.حال اگر وزن یکی با دیگری متفاوت باشد باز هم نوسان یکی منجر به اختلال در نوسان دیگری می شود. بنابر این می توان ارتعاش یک مناره به مناره های بعدی هم منتقل شود)). 

پیش از شاهین پور افرادی دیگری هم درباره منار جنبان کار کرده اند اما تا کنون کسی، کار آزمایشگاهی روی این بنا انجام نداده اند. در کشورهای عراق و عربستان هم منارجنبان های زیادی وجود دارد.شاهین پور تمام منارجنبان های ساخته شده در دنیا را متعلق به فرهنگ ایرانی اسلامی می داند. جالب است بدانید منار جنبان های دنیا در یک دوره زمانی سی ساله دوره تیموریان ساخته شده اند.


کلام آخر

در گذشته بازدید کنندگان منارجنبان آزادانه تا بالای مناره‌ها می‌رفتند و اقدام به تکان دادن آن می‌کردند، اما در سال‌های اخیر مسئولان برنامه‌ای ترتیب داده‌اند که در هر نیم ساعت یا یک ساعت یک بار یک نفر از راهنمایان که آشنا به مقدار نیروی لازم برای تکان دادن مناره‌ها است، به بالای یکی از مناره‌ها رفته و آن را تکان می‌دهد تا بازدیدکنندگان به خوبی اهتزاز آن را مشاهده کنند و در عین حال از ایجاد آسیب‌های احتمالی به بنا نیز پیش‌گیری شود.


منبع: سایت ستاره