اختیار انسان و مشیت الهی

معنی لغوی مشیت الهی

مشیت در لغت به معنی اراده و در اصطلاح به معنی تمایل یافتن به سمت چیزی تا حدی که به آن چیز برسند گفته می‌شود. اگر کلمه مشیت در مورد خداوند به کار برود به معنی ایجاد کردن و اصابت کردن است و اگر در مورد انسان‌ها به کار رفت آن را اصابت معنا می‌کنند.

مشیت در قرآن

قرآن از مشیت الهی با تعابیری همچون «شاء» و «أراد» یاد کرده است که اولی 227 بار و دومی 147 بار تکرار شده است که این نشان دهنده اهمیت موضوع مشیت الهی می‌باشد.

مشیت الهی از دیدگاه قرآن

در قرآن آیات فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد خداوند تسلط کاملی بر تمام امور هستی دارد و همه اتفاقات عالم بر اساس مشیت الهی تعریف شده است و انسان در آن‌ها هیچ اختیاری ندارد:

«بگو: بار خدایا، تویی دارنده مُلک. به هر که بخواهی مُلک می‌دهی و از هر که بخواهی مُلک می‌ستانی. هر کس را که بخواهی عزت می‌دهی و هر کس را که بخواهی ذلت می‌دهی؛ همه نیکی‌ها به دست توست و تو بر هر کاری توانایی.» (آل عمران آیه 26)

با این حال بعضی از آیات درباره اختیارات انسان سخن گفته و او را عامل تغییر در سرنوشت خود می‌داند:

«بگو: این سخن حق از جانب پروردگار شماست. هر که بخواهد ایمان بیاورد و هر که بخواهد کافر شود. ما برای کافران آتشی که لهیب آن همه را دربرمی‌گیرد، آماده کرده‌ایم...» (کهف آیه 29)

در مجموع با توجه به آیات قرآن می‌توان نتیجه گرفت که اختیار انسان از نوع مطلق و در عرض مشیت الهی نیست چون اگر اختیار او را مطلق در نظر بگیریم یعنی قبول کرده‌ایم که موجودی وجود دارد که از دایره حکومت و قدرت خدا خارج است و این نوعی شرک به حساب می‌آید.

اگر انسان را هم مجبور مطلق در نظر بگیریم بنابراین نباید برای یک موجود مجبور شده تکلیف و جزا مشخص کنیم.

نتیجه این که قدرت، عقل، شعور، آزادی در انتخاب و اراده انسان از خداوند است و در طول اراده و مشیت الهی قرار دارد و به نوعی معلول آن به حساب می‌آید. یعنی این که خداوند تمام مقدمات و ملزومات اراده را در اختیار انسان قرار داده تا بتواند تصمیم نهایی را بگیرد. برای این که موضوع بهتر برایتان روشن شود می‌توانید درباره قضا و قدر و نقش آن در سرنوشت انسان هم اطلاعاتی داشته باشید.

انواع مشیت الهی

مشیت الهی به دو دسته تقسیم می‌شود: مشیت تکوینی و مشیت تشریعی؛

مشیت تکوینی خداوند

به معنی ایجاد اشیاست و مخصوص خدا می‌باشد. این نوع از مشیت الهی بر اساس علم، حکمت و مصلحت خدا ایجاد شده است و بندگان در این حوزه هیچ اختیاری ندارند و تخلف از آن امکان‌پذیر نیست:
«شب را در روز داخل می‌کنی و روز را در شب و زنده را از مرده بیرون می‌آوری و مرده را زنده و به هر کس بخواهی، بدون حساب، روزی می‌بخشی» (آل عمران آیه 27)

مشیت تشریعی خداوند

خداوند بر اساس این نوع مشیت، با ارسال پیامبران مصلحت بندگان را به آن‌ها گوشزد می‌کند تا با اختیار خودشان اعمالی را که می‌توانند ترک کنند یا انجام دهند.

مشیت و اراده الهی در روایات

مشیت و اراده خداوند در طول افعال الهی هستند. این بدان معناست که کارهای خداوند وقتی انجام می‌شود که به ترتیب علم خدا، مشیت او، اراده او، تقدیر، قضا و امضای خداوند به آن تعلق بگیرد.

از معصوم (ع) روایت است که:
«خداوند می‌داند، می‌خواهد، اراده می‌کند، مقدر می‌سازد، حکم صادر می‌کند سپس امضا می‌فرماید. پس امضا کند آنچه را حکم کرده و حکم ‌کند آنچه را مقدر ساخته و مقدر کند آنچه را اراده کرده است. بنابراین، از علم او مشیت و از مشیت اش اراده و از اراده‌اش تقدیر و از تقدیرش حکم و از حکمش امضا برمی‌خیزد. علم او بر مشیتش مقدم است. مشیت در مرتبه دوم، اراده در مرتبه سوم است و تقدیر بر قضاى مقرون به امضا و اجرا واقع می‌شود...»

امام صادق (ع) فرمود:
«هیچ چیزى در زمین و آسمان موجود نمی‌شود جز به واسطه این هفت چیز: مشیت، اراده، قضا، قدر، اذن، کتاب و اجل؛ پس کسى که گمان کند قادر بر کم کردن یکى از این‌هاست کافر است.»

امام کاظم (ع) هم در این زمینه فرموده اند:
«مشیت یعنی شروع و ابتدای یک چیز؛ قدر به معنای اندازه طول و عرض و حدود فعل؛ قضا نیز چیزی است که امضا به آن تعلق می‌گیرد و با امضای الهی آن فعل حتمی شده و به هیچ وجه برگشت نمی‌کند.»

رابطه مشیت الهی و قدرت الهی

مشیت الهی یکی از آثار و تجلی‌های قدرت خداوند است. خداوند قادر مطلق است و چیزی نمی‌تواند او را محدود کند؛ مشیت او هم به طور نامحدود نافذ است:
«پروردگار تو هر چه بخواهد می‌آفریند و هر چه بخواهد برمی‌گزیند؛ آنان (در برابر او) اختیاری ندارند.» (قصص آیه 68)

تفاوت مشیت الهی با مشیت بندگان

 مشیت بندگان برای محقق شدن نیاز به لوازم دارد که عبارت‌اند از: تصور کردن آن، تمایل به آن، تصمیم به اجرای آن و در نهایت اذن خدا اما مشیت الهی به هیچ کدام از این موارد احتیاج ندارد:

«فرمان او چنین است که هرگاه چیزی را اراده کند، تنها به آن می‌گوید: «موجود باش» آن نیز بی‌درنگ موجود می‌شود.» (یس آیه 82)

مشیت بندگان محدود است و در مورد آن قیدهای فراوانی وجود دارد چرا که قدرت آن‌ها محدود است.


منبع: سایت ستاره