مزاح و شوخ طبعی از دیدگاه روایات

برخلاف آنان که می کوشند چهره ای خشن و گرفته، از اسلام و مسلمان ارایه دهند، در فرهنگ دینی مسئله خوشحالی و شادی و شاد کردن دیگران، از ویژگی های مثبت و پسندیده به شمار آمده است و از مزاح و شوخ طبعی به عنوان یک خصلت مؤمنانه یاد شده است.

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هیچ مؤمنی نیست مگر این که در او «دُعَابَة» است». راوی از امام پرسید: دعابه چیست؟ حضرت فرمود: یعنی مزاح و شوخی.[1]

امام صادق (علیه السلام) از برخی یاران پرسیدند: چگونه است شوخی و مزاح کردن شما با یکدیگر؟ گفتند: اندک است. حضرت با لحنی عتاب آمیز فرمود: چرا با هم مزاح و شوخی ندارید؟ «فَانَّ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ»، شوخی و مزاح، بخشی از خوش رفتاری و حسن خلق است و تو می خواهی از این طریق، سرور و شادی بر دل برادرت وارد کنی، پیامبر هم با افراد شوخی می کرد، می خواست که آنها را شادمان سازد.[2]

البته زیاده روی در شوخی ها، آفاتی در پی دارد که در روایات متعددی نسبت به آنها هشدار داده شده است که بعضی را به اختصار ذکر می کنیم:

1- موجب آبروریزی انسان می شود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«کثرَةُ الْمِزاحُ تَذْهَبُ بِماءِ الْوَجْهِ»[3]؛
«شوخی زیاد آبرو را می برد».

2- انسان را خوار می کند. حضرت علی (علیه السلام) فرمود:
«مَنْ کثُرَ مِزاحُهُ استُخِفَّ بِهِ»[4]؛
«کسی که زیاد شوخی کند، به سبب همان، سبک می شود».

3- آتش کینه را برمی افروزد و این در جایی است که شوخی توأم با جسارت و توهین باشد. امام علی (علیه السلام) در این باره فرمود:
«الْمِزاحُ تُورِثُ الضَّغائِنَ»[5]؛
«شوخی، کینه ها را در پی دارد».

4- نور ایمان را از دل می برد، زیرا شوخی زیاد، انسان را از یاد خدا و آخرت غافل می کند. امام کاظم (علیه السلام) فرمود:
«ایاک وَ الْمِزاحَ فَانَّهُ یذْهَبُ بِنُورِ ایمانِک»[6]؛
«از شوخی بپرهیز که نور ایمان را از دلت می برد».

5- شخصیت انسان را خدشه دار می کند. امام علی (علیه السلام) فرمود:
«افَةُ الْهَیبَةِ الْمِزاحُ»[7]؛
«شوخی، آفت هیبت است».

زیرا انسان ها از نظر تحمل شوخی یکسان نیستند. بعضی ها ظرفیت لازم برای شوخی ندارند و چه بسا رفتارهای سبک و یا بی احترامی کنند.

امام حسن عسکری (علیه السلام) فرمود:
«لا تمازِحْ، فَیجْتَرَءَ عَلَیک»[8]؛
«شوخی مکن، که بر تو گستاخ می شوند».

این، اشاره به از بین رفتن مهابت و حرمتِ مزاح کننده دارد که وقتی با شوخی، حریم خود را شکست و ابهت و وقار خویش را زیر پا گذاشت، راه برای دیگران بازمی شود که به حرمت شکنی بپردازند.

مرز شناسی شوخی

برای این که بتوان با حفظ شخصیت خود، دیگران را خنداند و از پیامدهای منفی شوخی در امان ماند، باید آداب و حدود شوخی را رعایت نمود، که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:

اول: خارج نشدن از مرز حق و صداقت

گرچه در آموزه های دینی و اخلاقی اسلام، شوخی مورد تأیید است ولی می باید جهت دار، مفید و سازنده باشد. اسلام هرگز اجازه نمی دهد در شوخی بی ادبی، حرف بیهوده و سخنان نیش دار و باطل استفاده گردد.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:
«انّی لَأمْزَحُ و لا اقُولُ الّا حَقّا»[9]؛
«من مزاح می کنم، ولی جز حق نمی گویم».
این سخن، هم نشان دهنده مزاح در سیره رسول خداست، هم رعایت حد و مرز آن.

دوم: آلوده نبودن به دشنام

مرز بعدی این است که شوخی نباید با دشنام، آلوده باشد. امام صادق (علیه السلام) فرموده است:
«انَّ اللّه یحِبُّ المُداعِبَ فی الجماعَةِ بلا رَفَثٍ»[10]؛
«خداوند، مزاح کننده و بذله گو در میان دیگران را دوست می دارد، اگر به گناه کشیده نشود».

سوم: دوری از تمسخر

ممکن است برخی از راه برداشتن وسایل دیگران با آنان شوخی کنند و از راه ترساندن آنان، خودشان بخندند. در چند مورد نقل شده که اصحاب پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) این گونه شوخی کردند و حضرت، ناراحت شده، آنان را از این گونه شوخی ها برحذر داشتند.

در روایت آمده است که جمعی از اصحاب با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بودند. مردی بلند شد برود، کفش خود را فراموش کرده بود که کجا گذاشته است. یک نفر آن را برداشت و زیر پای خود پنهان کرد. آن مرد سراغ کفش خود را گرفت و بقیه گفتند: ما آن را ندیده ایم. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: این چه کاری است می کنید؟ آن شخص گفت: یا رسول الله! با او شوخی می کنیم. حضرت فرمود:
«کیفَ بِروعَةِ المؤمن»[11]؛
«ترساندن مؤمن چه معنا دارد».

چهارم: رعایت تناسب سنی و جنسی در شوخی

در شوخی بهتر است با افراد هم سن و هم جنس خود شوخی کنند. برای مثال، افراد کوچک تر با بزرگ تر خود شوخی نکنند یا مرد نامحرم نباید با زن نامحرم شوخی کند.

ابوبصیر می گوید: در کوفه، به یکی از بانوان درس قرآن می آموختم. روزی با او شوخی کردم. پس از آن، خدمت امام باقر (علیه السلام) رسیدم. آن حضرت فرمود: «این چه سخنی بود که به آن زن گفتی!» من از شدت شرم، صورتم را با دستم پوشاندم.
 

پنجم: میانه روی در شوخی

هر چیزی و از جمله شوخی و خنده، اگر از حد خود بگذرد، پیامدهای ناگواری خواهد داشت. قهقهه زدن و خندیدن زیاد، موجب قساوت قلب و مردن دل می گردد و هیبت و وقار انسان را از بین می برد.

امام علی (علیه السلام) می فرماید:
«الافراطُ فی الْمزاح خُرقٌ»[12]؛
«افراط کردن در شوخی حماقت است».

ششم: دوری از عادت

مزاح نباید برای انسان به صورت یک عادت همیشگی درآید، به گونه ای که همواره دنبال بهانه ای باشد تا با کسی شوخی کند، زیرا این صفت، تصویر زننده ای از انسان در ذهن مردم ایجاد می کند، به طوری که مردم او را شخصی دلقک و بذله گو تصوّر می کنند و بین شوخی ها و موضع گیری جدّی او فرقی نمی گذارند. در این باره حضرت علی (علیه السلام) فرمود:
«مَنْ جَعَلَ دَیدَنَهُ الْهَزْلَ لَمْ یعْرَفْ جِدُّهُ»[13]
؛ «هر کس شوخی را عادت خود قرار دهد، موضع جدّی او (از شوخی هایش، باز) شناخته نمی شود».

هفتم: رعایت اعتدال

اگر در شوخی اعتدال نباشد، آسیب ها و ضررهایی به وجود می آید و حکمت و فلسفه شوخی که ادخال شادی و نشاط و به وجود آوردن شادمانی است، از بین می رود.

حضرت علی (علیه السلام) می فرماید:
«الکاملُ مَنْ غَلَبَ جِدُّهُ هَزْلَه»[14]؛
«انسان کامل و عاقل کسی است که حرف های جدی او بیش از حرف های شوخی اش باشد».


پی نوشت ها:
[1] . بحارالانوار، ج 73، ص 60.
[2] . همان، ج 16، ص 298.
[3] . کافى، ج 2، ص 665.
[4] . تحف العقول، ص 96.
[5] . بحارالانوار، ج 74، ص 213.
[6] . مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول، ج 12، ص 570.
[7] . غررالحکم و دررالکلم، ص 279.
[8] . کافى، ج 2، ص 665.
[9] . مکارم الاخلاق، ص 21.
[10] . المحاسن، ج 1، ص 293.
[11] . میزان الحکمه، ج 9، ص 143.
[12] . شرح آقا جمال خوانسارى بر غررالحکم و دررالکلم، ج 7، ص 364.
[13] . عیون الحکم والمواعظ، لیثى، ص 442.
[14] . غررالحکم و دررالکلم، ص 128.

منبع: حوزه نت