از جمله عوامل مؤثر در تأمین سعادت خانواده مسؤولیت پذیری متقابل همسران است. هر یک از زن و مرد باید بدانند که با قبول زندگی مشترک مسؤولیتهایی برعهده آنان قرار می گیرد که پیش از تشکیل خانواده از آن آسوده بودند؛ این مسؤولیتها با توجّه به اختیارات، تواناییها و شرایط خاص هر یک از زن و شوهر برعهده آنان قرار می گیرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
«الرَّجُلُ راعٍ عَلی اهْلِ بَیتِهِ وَ کلُّ راعٍ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ، وَالْمَرْاةُ راعِیةٌ عَلی مالِ زَوْجِها وَ مَسْؤُولَةٌ عَنْهُ»[1]
مرد نگهبان اهل بیت خود است، و هر نگهبانی در مورد آنچه که باید از آن نگهبانی کند، مسؤول است، و زن نگهبان مال همسرش است و نسبت به آن مسؤول می باشد.

و نیز می فرماید:
«الا کلُّکمْ راعٍ وَ کلُّکمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ. .. وَالرَّجُلُ راعٍ عَلی اهْلِ بَیتِهِ وَ هُوَ مَسُئُولٌ عَنْهُم؛ فَالْمَرْاةُ راعِیةٌ عَلی اهْلِ بَیتِ بَعْلِها وَ وُلْدِهِ وَ هِی مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ»[2]
همه شما نگهبان و مسؤول هستید،. .. مرد بر خانواده اش نگهبان است و نسبت به آنان مسؤول می باشد و زن بر خاندان همسر و فرزندان او مسؤول است.

این مسؤولیت در جانب مرد از اهمیت خاصّی برخوردار است، زیرا وی عهده دار سرپرستی خانواده است و در نتیجه در قبال تمام مسائل و مشکلات فکری، روحی، اخلاقی و اقتصادی همسر و فرزندان خود مسؤول است و طفره رفتن و شانه خالی کردن از زیر بار این مسؤولیتهاو بی تفاوتی نسبت به آنها آفت بزرگی برای زندگی خانوادگی محسوب می شود.

غفلت از شناخت مسؤولیتهای گوناگون خانوادگی، آثار زیانبار بسیاری به همراه داشته، در نهایت موجب پشیمانی و حسرت انسان خواهد شد. بدین جهت، ضرورت دارد که هر انسانی پیوسته درباره مسؤولیتهای خانوادگی خود بیندیشد و با شناخت کامل به انجام دقیق آنها همّت گمارد. امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید:
«کلُّ امْرِی ءٍ مَسْؤولٌ عَمَّا مَلَکتْ یمینُهُ وَ عَیالِهِ»[3]
هر مردی نسبت به زیردست و خانواده خود مسؤول است.


جلوه های مسؤولیت پذیری

بعضی از نمودهای مسؤولیت پذیری زن و شوهر در زندگی خانوادگی عبارتند از:

1- تأمین هزینه زندگی
شوهر وظیفه شناس و مسؤول نسبت به خانواده در تأمین هزینه زندگی از قبیل غذا، لباس، مسکن، اسباب و اثاثیه منزل و سایر مخارج لازم کوشش فراوان می کند. او کار کردن را شرف انسان، جوهر زندگی و جهاد فی سبیل الله می داند. از این رو، از تنبلی کردن بشدّت می پرهیزد و در راه تحصیل روزی حلال تلاش می کند، رنج می برد، عرق می ریزد و خسته می شود تا زندگی را با آبرومندی اداره کند و نیازهای همسر و فرزندان خود را با شرافت تأمین کند. او از این راه خشنودی خدا را فراهم می آورد، چرا که امام باقر و امام صادق علیهما السلام می فرمایند:
کسی پیش خدا خشنودتر و رفتارش پسندیده تر است که برای خانه و خانواده اش نعمت و آسایش بیشتری- دور از اسراف و تبذیر- فراهم کند.[4]

2- مدیریت خانواده
شوهر که مدیر خانه است، با تدبیر و دوراندیشی ویژه خود سیاستهای کلّی خانواده را تعیین می کند و در ایفای مسؤولیت سرپرستی و جلب اطاعت همسر- از پیش- زمینه پذیرش و اطاعت را در او فراهم می کند، به امکانات و روحیات همسر خویش توجّه کرده، در حدّ توان از او انتظار خواهد داشت؛ تنها در کار نیک و معروف به او فرمان می دهد و از خود رأیی در این زمینه دوری می کند و می داند که اگر فرمانی برخلاف فرمان خدا باشد، پذیرش و اطاعت همسر لازم نیست.
او طوری زندگی را رهبری می کند و به خانواده نشاط، خرّمی، نظم و انضباط می بخشد که همسر و فرزندانش او را به عنوان سرپرست واقعی می شناسند و اطاعت او را بر خود لازم می شمارند.

زن وظیفه شناس نیز قدر زحمتهای شوهرش را می داند، به رهنمودها و دستورهای او احترام می گذارد، مدیریت او را در امور زندگی می پذیرد و مطابق دستوراتش عمل می کند و از این طریق ادامه زندگی مشترک را میسّر می سازد.

3- همسرداری
مرد مسؤول، زن را در دست خود امانت الهی دانسته، و نسبت به او احساس وظیفه می کند، به شخصیت، افکار و اعمال او احترام می گذارد، به نشاط و غذای روحی او و دیگر اعضای خانواده می رسد، در امور خانه و زندگی مشترک با همسر و فرزندان خود مشورت می کند و به آنها بال و پر می دهد. زن وظیفه شناس نیز به نظریات شوهر احترام می گذارد، از او اطاعت می کند، از صفات خوب او تشکر کرده، و با او مدارا می کند، از توقّع خود می کاهد، و در حفظ مال، ناموس و آبروی شوهر می کوشد.

4- تربیت اولاد
نمود دیگر مسؤولیت پذیری، در تربیت اولاد آشکار می شود، زن و شوهر وظیفه شناس، در تربیت صحیح و اسلامی فرزندان خود نهایت تلاش خود را به کار می گیرند و در تمام مراحل رشد فرزند، اعم از دوران حمل، شیرخوارگی و پس از آن خود را نسبت به تربیت صحیح وی مسؤول دانسته و دستوراتی را که اسلام در این زمینه ارائه نموده، اجرا می کنند.

اهمیت این مسؤولیت به اندازه ای است که امام سجّاد علیه السلام از خداوند سبحان برای ادای این تکلیف استمداد طلبیده، عرض می کند:
«... وَ اعِنّی عَلی تَرْبِیتِهِمْ وَ تَأْدیبِهِمْ وَ بِرِّهِمْ»[5]
بار خدایا مرا در تربیت، تأدیب و نیکی به فرزندانم یاری فرما.

و نیز آن حضرت در بیان حق فرزند نسبت به پدر و مادر می فرماید:
«وَ امَّا حَقُّ وَلَدِک فَانْ تَعْلَمَ انَّهُ مِنْک وَ مُضافٌ الَیک فی عاجِلِ الدُّنْیا بِخَیرِهِ وَ شَرِّهِ وَ انَّک مَسْؤولٌ عَمَّا وَلَّیتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الْادْبِ»[6]
حقّ فرزند بر تو، این است که بدانی وجود او از تو است و نیک و بدهای او در این دنیا به تو وابسته است، و بدانی که تو در تربیت او از [قبیل ] حسن ادب و. .. مسؤول هستی.


آثار مسؤولیت پذیری

این ویژگی اخلاقی دارای آثار فراوانی است که گستره آن بیشتر مسائل زندگی را در بر می گیرد. اینک به دو اثر کلّی که نقش ویژه ای در تأمین سعادت خانوادگی دارد، می پردازیم:

1- استحکام پیوند خانوادگی
از آثار مستقیم احساس مسؤولیت، به دست آوردن موفقیت در امور زندگی است.

کسی که تمامی وظایف خانوادگی خود را می شناسد و یکایک آنها را با علاقه فراوان انجام می دهد، بدون شک در تمامی امور زندگی موفّق می شود. همسر او نیز از اینکه وی از وظایف و تکالیف خود آگاه است، خشنود می گردد.

بسیاری از عقب ماندگیها در زندگی خانوادگی، معلول نشناختن مسؤولیتها و گریز از انجام وظایف خانوادگی است. اگر هر یک از زن و شوهر وظایفی را که بر عهده آنان است، تشخیص داده، به آن عمل کنند، چرخ زندگی آنها در مسیر مطلوب خویش قرار گرفته، امور زندگی شان رونق خواهد یافت، و هر گونه سرپیچی از آن به استحکام این کانون، ضربه خواهد زد.

مردی که در قبال مسؤولیتهای خانوادگی سهل انگاری کرده و از زیر بار اداره زندگی، شانه خالی می کند و با تن آسایی خود، خانواده اش را در معرض فقر اقتصادی قرار می دهد و آنان را در برآوردن نیازهای اوّلیه خود یاری نمی رساند، در حقیقت بزرگترین ضربه را به سعادت خانوادگی خود زده است.

2- آسایش روحی
ایفای وظیفه متقابل همسران، موجب اطمینان خاطر یکدیگر گشته و دغدغه های روحی ناشی از عدم مسؤولیت پذیری همسر را از بین می برد، بدین جهت با آسایش فکری و روحی به زندگی ادامه داده و روح آنان دچار تشویش و اضطراب نمی شود.

علاوه بر این، با وجود روحیه مسؤولیت پذیری متقابل در همسران، ریشه اختلافات خانوادگی از بین رفته، زن و شوهر در جوّی سالم و با روحیه ای امیدوار به انجام وظایف خود می پردازند.


عوامل پیدایش روحیه مسؤولیت پذیری

با توجّه به آثار ارزنده ای که روحیه مسؤولیت پذیری بر سعادت خانوادگی انسان دارد، شایسته است که هر یک از زن و مرد در صورت کمبود این روحیه، درصدد جبران آن برآیند. در این زمینه عوامل فراوانی مؤثر است که به دو عامل اشاره می کنیم:

1- اعتماد به نفس
یکی از عوامل مهمّ تقویت روحیه مسؤولیت پذیری، اعتماد به نفس است. افرادی که دارای چنین روحیه ای هستند، در توانایی خود برای انجام مسؤولیت شک و تردید ندارند و همواره از مسؤولیتها استقبال می کنند و موفقیت خود را در گرو ایفای مسؤولیت می دانند. بر عکس، کسانی که فاقد اعتماد به نفس هستند، از قبول مسؤولیت طفره می روند، زیرا در توانایی خود در انجام مسؤولیت، دچار شک و تردید هستند و قبول مسؤولیت را با شکست، مساوی می دانند؛ بدین جهت از پذیرفتن مسؤولیت، شانه خالی کرده، از آن دوری می کنند.

برای اصلاح چنین افرادی باید روحیه اعتماد به نفس و مسؤولیت پذیری را در آنان تقویت کرد. چنین افرادی با انجام کارهایی که در توان آنهاست و کسب موفقیت در آن، بتدریج اعتماد به نفس پیدا می کنند، زیرا ایفای مسؤولیت منجر به استحکام شخصیت و موفّقیت آنها در زندگی می شود و زندگی را در کام آنها شیرین می کند. در نتیجه، برای قبول مسؤولیت شتاب بیشتری از خود نشان می دهند.

برای پرورش این روحیه در همسر نیز، می توان از طریق تشویق وی به انجام مسؤولیتها و ایجاد حسّ اعتماد به نفس به این هدف دست یافت.

2- تأثیر پذیری از همسر
عامل دیگری که موجب تقویت روحیه مسؤولیت پذیری انسان می شود، معاشرت با افراد مسؤولیت پذیر است، زیرا به واسطه تأثیر پذیری از روحیات دیگران، صفت مسؤولیت پذیری بتدریج در او تقویت می شود. روشن است که وجود چنین روحیه ای در انسان، موجب سرایت این صفت به همسر او خواهد شد و همچنین تأثیر فراوانی در مسؤولیت پذیری فرزندان آن خانواده می گذارد. برعکس، اگر انسان فاقد چنین روحیه ای باشد، اما از همسر خود انتظار داشته باشد که تمام مسؤولیتهای خود را بخوبی انجام دهد، توفیقی در این زمینه به دست نخواهد آورد.

بنابراین، لازمه ایجاد روحیه مسؤولیت پذیری در محیط خانواده این است که مرد خانواده، بیش از هر کس این روحیه را در خود تقویت کند تا با گذشت زمان در همسر و فرزندان خود تأثیر گذارد.


خلاصه

زندگی خانوادگی براساس مسؤولیت مشترک همسران بنا نهاده شده است و مسؤولیت پذیری متقابل همسران از عوامل مهمّ سعادت خانوادگی محسوب می شود. هر یک از زن و شوهر در قبال نیازها و مشکلات همسر خود مسؤول است. دامنه این مسؤولیتها به وظایف شرعی همسران محدود نمی شود، بلکه ابعاد و جنبه های اخلاقی را نیز در بر می گیرد. غفلت از مسؤولیتهای خانوادگی عواقب زیانباری دارد، بدین جهت شناخت دقیق مسؤولیتها و انجام آن ضرورت می یابد.
استحکام پیوند خانوادگی و آسایش روحی، یکی از اثرات سازنده مسؤولیت پذیری در خانواده است. با ایجاد حس اعتماد به نفس می توان روحیه مسؤولیت پذیری را در خود و دیگران ایجاد کرد.

تأمین هزینه زندگی و نیز مدیریت و ایفای نقش رهبری در منزل از ناحیه مرد و قدرشناسی از زحمات مرد و احترام به رهنمودها و دستوراتش از ناحیه زن، همسرداری و تلاش در تربیت صحیح اولاد از ناحیه طرفین از جمله جلوه های مسؤولیت پذیری زن و شوهر می باشد که اسلام در مورد آنها رهنمودهایی ارائه کرده است.


پی نوشت ها:
[1] - مستدرک الوسائل، ج 14، ص 248
[2] - مجموعه ورّام، ج 1، ص 6
[3] - شرح غررالحکم، ج 4، ص 633
[4] - بحارالانوار، ج 78، ص 136
[5] - صحیفه سجادیه، دعاى 25
[6] - مکارم الاخلاق، ص 421

منبع: حوزه نت