نماز در ادیان غیر ابراهیمی

به طور مثال در تاریخ ادیان جان ناس می خوانیم که تبّتیان در مواقعی که در دیر یا صومعه ای جشن معیّن بر پا می شد زوّار از هر طرف به آنجا روی می آوردند و هدایایی از جنش قماش و کره و غیره برای راهبان می آوردند .
و در آنجا چند روز اقامت کرده، به طواف و نماز و دعا و رقص مشغول می شدند و پس از یک سلسله عملیات سحرآمیز به اوطان خود مراجعت می کردند[۱].

نماز در ادیان غیر ابراهیمی جان ناس( لاما)
لاما شکل خاصی از دین بودایی می‌باشد که در تبّت روج داشته و از آنجا به مغولستان، منچوری و چین نیز راه پیدا کرد. لامائیسم (Lamaism)، به سازمان دین بودایی معمول در تبّت با سلسله مراتب خاص آن نیز گفته می‌شود.
که این سازمان از قرن 15 میلادی و از زمان اصلاحات تسونگ خاپا (Tsongkhapa) و حکومت دنیوی دالایی لاماها (Dalai Lama) در قرن 17 میلادی تا استقرار حکومت کمونیستی در آن کشور ادامه داشته است.

لاما (Lama)، عنوان احترام روحانیان و راهبان بودایی است که در دیرها و صومعه‌ها به تعلیم شرعیات و اصول دین بودایی مشغول بوده و می‌باشند. در رأس صومعه‌ها و دیرها، لاماهای تجسّد و حلول بوداها می‌باشند.

مذهب بودایی تبّتی به طور کلی همان تکامل یافته‌ی بودایی ماهایانا (Mahayana) می‌باشد که شامل عقاید و اعمال تانترائی (Tantrai) بوده و همچنین با عقاید قدیم بومی تبّتی یا بون (Bun) در هم آمیخته است.

فکر سلطنت الهی و ملکوتی آئین بون به اعتقاد لاماهای متجسّد تبدیل شده و کاهنان قدیم بون به صورت فالگیران و طالع بینان بودایی جلوه‌گر شدند.

خدایان قدیم تبّت در خدمت دین بودایی درآمده و برای آنها نیازها و قربانی‌هایی تقدیم می‌گردد. اعمال دینی نیز از قبیل مطالعه‌ی کتب دینی، مراقبت، تفکر، ریاضت و دستورهای اخلاقی، همه بودایی بوده و اثر آن در روحیه‌ی متین مردم تبّت آشکار می‌باشد.

و نیز یاد آوری شده: «در اواسط قرن ۱۴ میلادی بعد از این که امپراطوری مغول از دیار چین محو و منقرض گردید، یکی از راهبان تبّتی به نام «شونگ ـ خا ـ پا» در صدد اصلاحاتی در دین «لاما» بر آمد و شریعتی بنیان نهاد که به نام معبد زرد موصوف است.

این اصلاح مذهبی انتظامات دیرها را شدیدتر و سخت تر گرداند و استعمال نوشابه های به کلّی حرام و عبادت و نمازها زیادتر معمول گردید.»[۲]

همچنین جان ناس به نقل از کتاب پنجلی که به نام «راجه یوگه» موسوم است هشت قاعده برای جوکی سالک (یکی از مکاتب هندوان) مقرّر داشته است که از جمله آن ها رعایت نظامات (یناما)، خودداری، نظافت، آرامش نفس، مطالعه و نماز.[۳]

عقاید و نماز در ادیان غیر ابراهیمی آئین شینتو:
اغلب ساکنین مجمع الجزایر ژاپن با این عقیده که موجودات طبیعی دارای روح و روان هستند، آنها را می پرستیدند، به همین جهت به این آئین (راه روانهای نیک) نیز گفته شده است.

آنها معتقد بودند که آفتاب ماه خورشید، رودخانه و باران هر یک را روانی است که مورد پرستش و ستایش آنها قرار می گیرد.

درآئین شینتوی قدیم نوعی (پلی ته ایسم) یا تعدد آلهه (منو ته ایسم) یا خدایان طولی بود، آنها ارواح، نفوس، امپراطور، برخی درختان و گیاهان، صخره ها، طبیعت و حیواناتی چون مار، شیر، گرگ، کلاغ، روباه، خرس را مورد پرستش قرار می دادند.

به نظر معتقدین آئین شینتو، آلهه یا خدایان بی شماری برفراز خانه ها و ساکنان آن شناور بوده و در شعله و پرتو چراغ ها رقص می کردند، امّا در میان این آلهه گوناگون بعد از اخذ فن کتابت از چینیان، پرستش ارواح نیاکان و مرده پرستی درمیان ژاپنیها، رواج بیشتری پیدا کرد.

بطوری که آئین شینتو در نظر ژاپنیها در درجة اول آئین ارواح و مردگان میباشد که اجداد خانواده مورد پرستش قرار می گیرد و هر نوع حوائج خود را به کامی یا ارواح این مردگان ارجاع میدهند و بدبختی و خوشبختی را از آنها می‌دانند، فلذا اشیاء گرانبها را در گورها و کنار اجساد مردگان میگذاشتند و گاهی چون بزرگی در میگذشت، ملازمانش را نیز با او بخاک می‌سپردند. 

 نماز خواندن (نوریتو norito) : نماز در آئین شینتو منحصر به خواست های مادی و بشری می گردد. این نماز خواندن به صورت دعا و ایستاده و با احترام به خدایان به صورت زدن کف دو دست به همدیگر می باشد. 

ویل دورانت در تاریخ تمدّن خود در مورد عبادت یونان باستان می نویسد: «مؤمنان در جریان عبادت، خود را به مذبح، که در جلوی معبد قرار داشت می رساندند و به وسیله قربانی و نماز از خشم خدا ایمنی می یافتند و یاری او را جلب می کردند».[۴]

و طبق آماری که جان ناس در کتاب تاریخ ادیان خود می آورد، معابد مذهبی شینتو (مذهب وطن پرستی ژاپن) تعدادشان در سال ۱۹۴۵ یکصد هزار می رسید.

این معابد عموماً دارای حصار مقدّس و دروازه هایی موسوم به «توری» که شهرت جهانی دارد و مناره ای به سبک گلدسته های مساجد اسلامی و برج زنگ و بالاخره رواِ عبادت بود.

یش از آغاز پرستش، زائر باید تطهیر می کرد و دست و دهان خود را می شست و در وضو خانه معبد وضویی می ساخت و با بر هم نهادن دو کف دست به مجازات سینه که شیوه مخصوص پرستش ژاپنی است، تعظیم و با به صدا در آوردن زنگ و انجام نماز و نیایش و تعظیم محدود و در حالت مراقبه و تأمّل از واجبان معابد بود[۵].



نماز در ادیان غیر ابراهیمی کنفسیوس
درباره کنفسیوس آمده است، او ادّعای این که پیامبر بوده و به او وحی می شده اشاره ای نکرده است، و در واقع بیشتر حکیم بوده تا این که مرد دین باشد، ولی با وجود این احساس دینی داشت که منجر به احترام خدایان و مداومت بر اقامه شعائر دینی می شد.

او نماز می خواند، در حالی که ساکت بوده، حرفی نمی زده است بر خلاف عادت مردم در زمان خودش و زشت می دانست نماز بخواند تا این که خداوند او را ببخشد و یا نعمتی به او بدهد، زیرا او معتقد بود نماز هدفی جز تنظیم سلوک افراد و الفت میان آن ها نمی باشد.[۶]

نماز در ادیان غیر ابراهیمی مندائیان
مندا به معنای علم، شناخت، ادراک و یا عرفان، واژه‌­ای از زبان آرامی شرقی است. مندائی به معنای پیروان عرفان، پیروان علم الهی یا شناخت هستی است. به همین مناسبت معبد آنان به نام مندی است.»

موطن اصلی مندائیان فلسطین بوده است اما همزمان با ظهور عیسی مسیح و به دلیل آزار و فشار یهودیان، در نهایت مجبور به ترک فلسطین و سکونت در شهر «حران» در بین‌النهرین شده‌اند. دومین مهاجرت بزرگ آنها به جنوب عراق و همچنین منطقه خوزستان در ایران بوده است.

بخش قابل توجهی از مندائیان همچنان ساکن نواحی جنوبی ایران و عراق هستند؛ با این وجود سختی روزگار، بسیاری را به مهاجرت واداشته است و به این ترتیب هم اکنون می‌توان در چهارگوشه جهان مومنان مندایی را مشاهده کرد.

از ادیان دیگر در زمان پارت ها و ساسانیان «صابئین و مندائیان» هستند. این قوم خود را صابی می نامیدند. صابی دین کسانی است که در زبان عربی «مغتسله» خوانده می شدند یعنی کسانی که در امر پاکیزگی تن و جامه و شستشوی در آب رودخانه دلبستگی کامل داشتند.[۷]

آداب نماز در ادیان غیر ابراهیمی مندائیان
نماز در آئین مندایی شبیه نماز مسلمانان بود و حتّی قبل از نماز، وضو گرفتن را هم لازم می دانستند و یکی از اساسی ترین آداب و واجبات در دین مندایی ـ قبل از این که به نماز بایستند ـ انجام رشامه (وضو) است.

زیرا هر فرد مندایی باید سه بار در روز، صبح، ظهر و عصر عمل رشامه (وضو) را انجام دهد و این کار در بسیاری از مراسم دیگر مانند تعمید و غیره هم به جا آورده می شود و هر فرد برای این کار در بسیاری از مراسم دیگر مانند تعمید و غیره هم به جا آورده می شود.

و هر فرد برای این که بخواهد وضو بگیرد باید اوّل نیّت کند و نیز فکر خویش را پاک و از هر گونه آلودگی افکار مادّی آزاد کند، آنگاه خالصانه به کنار رودخانه بیابد و با تواضح به طرف مجرای آب بایستد و دعاهایی را بخواند و به طریق خالص وضو بگیرد.[۸]

همچنین براخته (نماز)، دعایی است که بعد از رشامه (وضو) خوانده می شود. «براخه» هر روزی سه بار یعنی صبح، ظهر و عصر بعد از رُشامه (وضو) انجام می شود. براخه در هر مکان که مقدور باشد می توان به جا آورد و نمازشان را با بوثه ی (آیه) زیر که بوثه ی توحید است آغاز می کردند.

«به نام خدای بزرگ، خداوند را با قلبی پاک ستایش باد! پروردگار وجود دارد به شهادت تو ای خدای جاویدان که مالک عالم انواری و از ذات خویش منبعث شده ای و کسی را در وجود آمدنت دخالتی نبوده و نیست، نام تو هیچ گاه از بین نخواهد رفت و بعد نوبت به ادای احترام به پیامبران و مقدّسین می رسد که طولانی است.»[۹]

آداب نماز در ادیان غیر ابراهیمی صابئین
برای تأیید این مطلب در کتاب آثار الباقیّه، ابوریحان بیرونی می گوید: صابئین سه نماز واجب دارند.

تخست هنگام طلوع خورشید که هشت رکعت می باشد.
وم قبل از زوال خورشید از وسط آسمان که پنج رکعت می باشد..

و سوم هنگام غروب آفتاب که پنج رکعت می باشد و در هر رکعت از نماز شان سه سجده است و در ساعت دوم روز یک نماز نافله می خواندند و یکی را در ساعت نه روز و سومی را در ساعت سوم از شب و از برای نماز طهارت و وضو به جا می آورند و غسل جنابت می کنند.[۱۰]

و شاهد دیگری که این مطلب را تأیید می کند سخنی از مرحوم شهرستانی در ملل و نحل می باشد آنجا که او می گوید: «صابئون همه آن ها سه نماز می خواندند و غسل جنابت و مس میّت می کنند.»[۱۱]

نماز در آئین غیر ابراهیمی مانی
مانی (زاده ۱۴ آوریل ۲۱۶ م[12] – درگذشته ۲ مارس ۲۷۴ م)، فیلسوف، شاعر، نویسنده، پزشک، نگارگر[13] بنیانگذار و پیام‌آور آیین مانوی است.

او از پدر و مادر ایرانی منسوب به بزرگان اشکانی در نزدیکی تیسفون که در ایالت آسورستان قرار داشت که بخشی از شاهنشاهی اشکانی بود، زاده شد. او آیینی را بنیان نهاد که دیرهنگامی در سرزمین‌هایی از چین تا اروپا پیروان فراوانی داشت.

برادران شاپور یکم او را پشتیبانی کردند و شاپور به او اجازهٔ تبلیغ دینش را داد. اما گرفتار خشم موبدان زردشتی دربار ساسانی شد و سرانجام در زمان بهرام یکم زندانی گشت و اعدام شد.[14]

مانی خود را مانند بودا و عیسی فرستاده خدا معرفی می‌کرد، برای تکمیل آموزه‌هایی که پیشینیان آورده بودند دینی نو و همگانی را تبلیغ می‌نمود که مانند مسیحیت در آن به روی آدمیان از هر نژاد و با هر وضع، باز بود.
باورهای آن از آیین‌های بابلی و ایرانی سیراب شده بود و از دین‌های بودایی و مسیحیت اثر پذیرفته بود.[15]

آداب نماز در آئین غیر ابراهیمی مانی
بالاخره در مورد مانی و آئین او گفته شده که در شبانه روز چهار نماز را واجب می دانستند و نماز گزار باید با آب روان یا راکد مسح کند و روبروی آفتاب بایستد و به سجده رود و بگوید:

«مبارک است راهنمای ما، فاراقلیط، پیامبر ما و مبارک است فرشتگان نگهبان او و مسبّحان، لشکریان پرتو افشان او» پس از گفتن این کلمات برخیزد و راست بایستد و بعد به سجده دوم رود، بگوید:

«به پاکی یاد شده ای تو ای مانی پرتو افشان و راهنمای ما، که ریشه روشنایی و نهال زندگی و شجره بزرگی هستی که تمامش بهبودی بخش است» باز بلند شود و بایستد و به سجده سوم رود و دعاهایی بگوید تا سجده دوازدهم.[16]



اوقات نمازهای غیر ابراهیمی مانی و صابی
اوقات نمازهای آن‌ها عبارتند از:
۱: وقت نماز اوّل در هنگام زوال است. (متمایل شدن خورشید از میانه آسمان به سوی مغرب.)
۲: وقت نماز دوّم بین زوال و غرب آفتاب است.
۳: وقت نماز سوّم که نماز مغرب نامیده می‌شود بعد از غروب آفتاب تا سه ساعت بعد از آن می‌باشد.

۴: وقت نماز چهارم که نماز عشاء (شام) است، پس از گذشتن سه ساعت از غروب است. در تمام این نمازها و سجده‌ها نماز گزار باید همان کارهایی را انجام دهد که در نماز اوّل، انجام داده است. [17]
 

آداب نماز در آئین غیر ابراهیمی زرتشتیان

زرتشتیان نماز شان بسیار شبیه نماز مسلمانان بوده و همان طور در پنج وقت باید نماز و دعاهای مخصوص را بخوانند و نیز مقدّماتی برای انجام مراسم عبادی دارند که بی شباهت به مقدّمات نماز در اسلام نمی باشد.

در کتاب «دیانت زرتشتی» آمده است، زرتشتی ها هر ۲۴ ساعت را به ۵ دوره یا گاه تقسیم می نمایند و آداب مذهبی تابع این پنجگانه است.

بر هر زرتشتی مؤمن فرض است که در هر یک از پنج دوره، ادعیه و مناجات های خاصّ بخواند. این ادعیه و نیایش ها با ستایش و تمجید اورمزد همراه است و از اصول و واجبات ضروری زندگانی روزانه زرتشتیان محسوب می گردد.

امّا این روزه فرضیات پنجگانه را معمولاً موبدان به جا می آورند و اکثر زرتشتیان به خواندن ادعیه در صبحگاه و شامگاه اکتفا می کنند.

جهت نیایش زرتشتیان، به سوی منبع نور (آفتاب، ماه و چراغ) می باشد و اکثر با خم شدن و سجده بر روی زمین و نشان دادن عبودیّت و بندگی خود به اورمزد، دعای خود را پایان می دهند. فرضیات به زبان اوستایی تلاوت می شود.

مؤمنین زرتشتی اغلب همراه آن، ادعیه ای نیز به فارسی یا گجراتی می خوانند. برخی از بهدینان نه تنها فرضیات را حفظ هستند بلکه بعضی از یشت ها و یا قسمتی از آنهاـ از جمله بهرام یشت ـ را حفظ می نمایند[18].

جان ناس در تاریخ جامع ادیان خود می گوید: افراد زرتشتی در هر وقت روز بخواهند می توانند منفرداً به درون آتشکده بروند قبل از ورود به معبد دست و روی خود را آب شسته، قسمتی از اوستا را تلاوت کرده دعا و مناجات بخوانند.

سپس کفش ها را از پا در آورده به اطاِ معبد داخل می شوند و در برابر آتشدان مقدّس نماز برده، هدیه و نیازی با مقداری چوب صندل به موبد تقدیم می دارند و برابر، یک چمچمه از خاکستر مقدّس از او می ستانند. و آن خاکستر قدوّسی را به نیّت کسب فیض و برکت به صورت و چشم خود می مالند.

پس به سوی آتش، به تعظیم خم شده و آهسته رو به قهقراء رفته، با کفش کن می رسند و سپس به خانه خود باز می گردند[19].

و در جایی دیگر خاطر نشان می‌سازد زرتشتیان شبانه روزی پنج بار نماز و پرستش خدای یگانه به جای آورند.
نخست از سپیدی بامداد تا نیمروز (گاه‌هاون)

دوم از نیمروز تا سه ساعت از نیمروز گذشته (گاه رپتون).
سوم از سه ساعت از نیمروز گذشته تا پیش از تیرگی شام (گاه ازیرن).

چهارم از تیرگی شام تا نیمه شب (گاه ایوه سزیترم).
پنجم از نیمه شب تا سپیدی بامداد (گاه اشهن) و اشهن آغاز گاهان است.[20]

در آئین مزدیسنی از این نمازها سه نماز از همه مهم‌تر و معروف‌تر است. زرتشتیان قبل از هر چیز آن را به اطفال خود یاد می‌دهند. و در تمام قسمت‌های اوستا از این سه نماز، مکرر نام برده که عبارتند از:

۱: یتا اهوو ئیریو: یعنی به همان‌اندازه که سرور جسمانی (پادشاه) نیرومند است؛ سرور روحانی به واسطه داشتن صفات راستی و پارسایی خود، همچنان تواناست.

بخشش فرشته بهمن از آن کسی است که فقط برای خدا کار کند و فیض قدرت الهی شامل کسی است که پاسبان بینوایان و حامی‌ درویشان باشد.

۲: اشم و هو: یعنی راستی بهترین نیکی و سعادت است.سعادت از آن کسی است که راست و خواستار بهترین راستی باشد.

۳: نیگهه‌ها تام: یعنی فردا اهورا آگاه است از زنان و مردانی که در ستایش او هستند، به این گونه مردان و زنان به سبب پارسایی و پرهیزکاریشان درود می‌فرستیم.[21][22]

اکنون بحث در این باب را با سخن یکی از همین نویسندگان زرتشتی به پایان می‌بریم، او در پاسخ به این سؤال اینکه چرا باید نماز بخوانیم؟ می‌گوید:

«شبانه‌روزی چند بار باید نماز کرد و نامه خدا را خواند تا آنچه اهورا مزدا فرموده به یاد و به جای آوریم و منش (اندیشه) و گوشن (گفتار) و کنش (کردار) خویش را برابر فرموده اهورا مزدا پاک و راست داشته گمراه نگردیم.»[23]

این سخن مشابه آنچه در قرآن در مورد نماز گفته شده، می‌باشد.یعنی آیه «اقم الصّلوة لذکری؛[24]

نماز را به خاطر یاد من بپادار «انّ تنهی عن الفحشاء و المنکر؛[25]بدرستی که نماز انسان را از کارهای زشت و ناروا باز می‌دارد.»

نتیجه:
آنچه باید مورد توجه ویژه قرار بگیرد از طرح موضوع نماز در ادیان غیر ابراهیمی پرستش فطری بشر است به بیان و گزاره های متعدد و متفاوت که ملاحظه کردیم.

شاید پر تکرارترین سوال در نزد ما مسلمانان بخصوص قشر جوان این است که نماز مختص به اسلام است و تکلیف به نماز امر دشواری است.

در صورتی که ثابت شد حتی در ادیان غیر وحیانی هم پرستش الهی و خواندن نماز وجود داشته است، و قاعدتا دین اسلام به عنوان خاتمیت ادیان و کاملترین دین این موضوع مهم را در قرآن بارها تکرار کرده است، تا پاسخی باشد به  شبهات ذهنی ما نسبت به این انجام این تکلیف الهی که نماز در همه ی ادیان حتی ادیان غیر ابراهیمی هم وجود دارد.
 

پی نوشت :

1. تاریخ جامع ادیان جان ناش / ۲۴۶.
2. همان مدرک ۱۴۷.
3. تاریخ جامع ادیان جان ناس / ۲۷۰.
4. تاریخ تمدّن / ۱ / ۲۲۸.
5. تاریخ جامع ادیان جان ناس / ۴۲۷
6. ذیل الملل و النحل شهرستانى / ۲۱
7. اصل و نسب و دین هاى ایرانیان باستان / ۴۵۱
8. همان مدرک
9. همان مدرک / ۴۵۳
10. آثار الباقیّه عن القرون الخالیه / ۲۰۶
11. ملل و نحل شهرستانى / ۲ / ۵۷.
12.بویس، بررسی ادبیات مانوی، ۱۱.
13.خلیلی و کلباسی اشتری، «وجه وجودی «شر» در آثار مانی»، الهیات تطبیقی.
14.Shapur Shahbazi, “Sasanian Dynasty”, Iranica.
15.گیرشمن، تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ۳۱۹.
16. عظیمی، عبدالعلی، اصل و نسب و دین‌های ایرانیان باستان، ص۲۶۳.