تحقيقات گيتاشناسي

موضوعات تحقيقي عبارتند از :
الف) قاره ها
ب) کوه و دره
ج) آب و هوا
د) يخچال طبيعي
ه) آتشفشان

الف : قاره ها

قاره پهنه ي وسيعي ازخشکي است که دريا آن را که از ديگر خشکي ها جدا مي کند، زمين هفت قاره دارد .

قاره ها چگونه رانده مي شوند ؟

تمام خشکي هاي زمين ، به ورقه هاي بزرگي متصل اند که بر لايه اي از سنگ هاي خميري شناورند . با حرکت آرام ماده ي خميري ، قاره ها حرکت مي کنند ؛ برخي به هم نزديک و برخي از هم دور مي شوند ، در جا هايي که دو ورقه ي بزرگ از هم دور مي شوند ، گدازه خارج مي شود و ناهمواري هايي ايجاد مي کند که به آنها رشته ي ميان اقيانوسي اطلس و رشته ي ميان اقيانوسي هند مي گويند .
سنگ کره ي زمين مانند جورچين(پازل) بزرگي است که از 8 قطعه ي اصلي بزرگ وچند قطعه ي کوچک تر تشکيل شده است ؛ به هر يک از اين قطعه ها ، يک ورقه مي گويند .
روي اين ورقه ها 7 توده ي خشکي بزرگ يا قاره ها قرار گرفته اند :
آفريقا ، اروپا ، جنوبگان ، آسيا ، استراليا ، آمريکاي شمالي و آمريکاي جنوبي .
اين قاره ها 95درصد کل خشکي هاي زمين را تشکيل مي دهند وبقيه ي خشکي ها به صورت جزيره اند. وسيع ترين قاره ، آسيا با 44ميليون کيلومتر مربع و کم وسعت ترين قاره استرالياست که حدود 7/7 ميليون کيلو متر مربع وسعت دارد .

پوسته ي قاره اي

قاره ها ضخيم ترين قسمت سنگ کره ي زمين هستند که در برخي جاها ضخامت آن ها به 60 تا 70 کيلومتر مي رسد . قديمي ترين سنگ هاي سياره ي زمين در قاره ها جاي دارند و سن برخي از آن ها به ميليارد ها سال مي رسد . پوسته ي قاره اي ، بيشتر از سيليسيم و آلومينيوم ساخته شده است .

دنياي شناور

ورقه هايي که قاره ها برآنها استوارند ، روي لايه ي داغ وخميري شکل شناورند . گرماي درون زمين سبب حرکت آرام ماده ي خميري مي شود و با حرکت آن ، ورقه ها و قاره ها آرام حرکت مي کنند . به جا به جايي آرام قاره ها ، رانش قاره اي مي گويند .

سرزمين هاي گم شده

حدود 200 ميليون سال پيش ، تمام خشکي هاي روي زمين يک قاره را تشکيل مي دادند که پانجيا(پانگه آ) خوانده مي شد . سپس نزديک به 180 ميليون سال پيش ، پانجيا به دو قاره تقسيم شد که به آنها گندوانا و لوراسيا مي گفتند . قاره هاي آمريکاي شمالي و جنوبي به آرامي از هم فاصله گرفتند و هند به آسيا پيوست . استراليا هم از جنوبگان دور شد و به سمت شمال حرکت کرد . اين حرکت ها ادامه يافت تا امروز که هفت قاره به وجود آمده است .

قاره هاي فردا

حرکت قاره ها هم چنان ادامه دارد و قاره هايي که امروز مي شناسيم ، تا50 ميليون سال ديگر تفاوت بسياري پيدا خواهندکرد . براي مثال ، آفريقا و آمريکا از هم دورتر خواهند شد و آمريکاي شمالي و جنوبي به هم متصل نخواهند بود . استراليا نيز به سمت شمال حرکت خواهد کرد .

ب : کوه ودره

کوه توده اي از خشکي است که از پيرامون خود بسيار بلند تر است و در اثر حرکت پوسته ي زمين به طرف بالا ايجاد مي شود . دره ها بر دامنه هاي کوه به وجود مي آيند . کوه از تپه بلند تر است ؛ اما تفاوت آشکاري بين اين دو وجود ندارد.
کوهستان ها سد هايي طبيعي دربرابرارتباط انسان ها هستند و دره ها راه هايي بازرگاني ، مکان هايي براي سکونت و مرتع هايي براي دام داري فراهم مي آورند.
برخي کوه ها ، زير دريا قرار دارند؛يکي از آن ها کوه کيلوآ ، در اقيانوس آرام است که از قله ي اورست نيز بلند تر است .

بلند ترين قله ها

کوه ها ، طي ميليون ها سال ، بر اثر جابه جايي ورقه هاي سنگ کره ايجاد مي شوند . سنگ کره ي زمين از ورقه هاي شکننده اي درست شده است که همواره در حرکت هستند . بلند ترين کوه ها ، جوان ترين کوه ها هستند . طولاني ترين رشته کوه کره ي زمين ، رشته کوه آند به طول 7200 کيلو متر است که براثر برخورد ورقه ي اقيانوس آرام و رفتن آن به زير ورقه ي آمريکا ي جنوبي ايجاد شده است . بلند ترين کوه ، هيماليا ، بر اثر برخورد ورقه ي هند با ورقه ي آسيا به وجود آمده است .

فرسايش هميشگي

عواملي چون نيروي جاذبه ، آب هاي جاري ، آب هاي زيرزميني ، يخچال ها ، دريا و باد ، پيوسته درحال فرسايش کوه ها هستند . آبي که بر دامنه ي کوه ها جاري مي شود ، به شکل جويبارها و رود ها در مي آيد که دره هاي عميق V شکل حفر مي کند . دره هايي با بستر هموار و به شکل حرف u ، به وسيله ي يخچال هاي طبيعي ايجاد مي شوند . برخي از دره هاي بزرگ ، همچون دره ي بزرگ شرق آفريقا، در امتداد يک شکاف يا يک گسل در زمين ايجاد مي شوند .

حرکت زمين

مرتفع ترين کوه ها، کوه هاي چين خورده اند . اين کوه ها به شکل زنجير يا رشته کوه ديده مي شوند و همانند چين خوردن يک صفحه ي کاغذ ، بر اثر فشار از دو طرف ايجاد مي شوند ، هنگامي که ورقه هاي سنگ کره ي زمين باهم برخورد مي کنند ، کوه ها به سمت بالا بيرون مي زنند .
زماني که ورقه اي زير ورقه ي ديگر فرو مي رود . سنگ هاي بالا ترين قسمت ورقه ، چين مي خورند و يک رشته کوه به وجود مي آورند .

چگونگي به وجود آمدن کوه ها و دره هاي ايران

حدود 200 ميليون سال پيش ، اقيانوس کوچکي بين زاگرس و ايران مرکزي قرار داشت . با جدا شدن شبه قاره ي آفريقا ، دريا ي سرخ نيز در حال تشکيل شدن بود . حدود 50 ميليون سال پيش ، با گسترش درياي سرخ ، رفته رفته اقيانوس بين زاگرس و ايران مرکزي کوچک تر و زاگرس به ايران مرکزي نزديک تر شد . با از بين رفتن پوسته ي اقيانوسي ، زاگرس با ايران مرکزي برخورد کرد و کوه ها و دره هاي ايران شکل گرفتند . از حدود 50 ميليون سال پيش ، کوه هاي زاگرس و البرز شکل امروزي خود را پيدا کردند و با باز شدن بيشتر درياي سرخ ، شکستگي هايي در زاگرس ايجاد شد که زمين لرزه هاي فراواني در اين منطقه به وجود آمد

چند مطلب جالب و خواندني

1. کوه هاي گسلي در امتداد شکستگي هاي پوسته ي زمين به وجود مي آيند .
2. دراثر ذوب شدن يخچال ها ، دره هاي عميقي به شکل u برجاي مي ماند که يخ آن ها را حفر کرده است.
3. آتش فشان هاي در حال فوران ، کوه هايي از مواد مذاب و خاکستر آتش نشاني مي سازند .
4. برخورد دو ورقه سبب مي شود که لايه هاي پوسته ي زمين به شکل موج چين بخورند .
5. دره هاي کوهستاني v شکل ، مسيري پر پيچ وخم دارند و آبشار ها و تند آب هايي در آن ها جريان دارد .
6. صخره هايي که در مقابل هوازدگي بهتر مقاومت مي کنند ؛ به شکل قله هاي مرتفع در مي آيند .
7. قله ي دماوند بلند ترين کوه ايران است
8. در دامنه ي برخي از کوه هاي بلند ايران ، يخچال هاي طبيعي وجود دارد .
9. بزرگترين يخچال کوه هاي ايران ، در دامنه علم کوه قرار دارد .
10. در دهانه ي برخي از کوه هاي آتش فشاني ، پس از پايان فعاليت ، گودال به نسبت عميقي به وجود مي آيد که ممکن است درياچه اي در آن تشکيل شود .
11. در دامنه ي اغلب کوه هاي معروف ايران ، براي کوهنوردان و ساير بازديدکنندگان ، پناهگاه هايي ساخته شده است .

کوه هاي معروف ايران

رديف	نام کوه	بلندي به متر	موقعيت
	دماوند	5628	27 کيلومتري شمال شهرستان دماوند
	علم کوه	4850	24 کيلو متري جنوب غربي کلاردشت
	سبلان	4811	39 کيلومتري غرب اردبيل
	هزار	4465	19کيلو متري جنوب غربي راين کرمان
	دنا	4409	38 کيلومتري شمال غربي ياسوج
	پالن گردن	4375	22کيلومتري شرق گچسر
	لاله زار	4351	28 کيلومتري شمال شرقي بافت
	زرد کوه	4221	73 کيلو متري غرب شهر کرد
	جوپار	4135	42 کيلو متري شرق کرمان
	شيرکوه	4055	42 کيلو متري جنوب غربي يزد
	اشتران کوه	4050	19 کيلومتري جنوب غربي ازنا (لرستان)
	تفتان	3941	43 کيلومتري شمال خاش
	توچال	3933	20 کيلومتري شمال تهران
	کرکس	3895	14کيلومتري جنوب غربي نطنز
	سهند	3707	43 کيلومتري جنوب تبريز
	سماموس	3620	26 کيلومتري جنوب غربي رامسر
	الوند	3580	14 کيلومتري جنوب همدان
	بزمان	3503	29 کيلو متري شمال غربي بزمان(سيستان)
	پرو	3357	19 کيلو متري شمال شرقي کرمانشاه

 بلند ترين قله هاي دنيا

1. درآسيا

رديف	نام قله	بلندي به متر
1-	اورست در هيماليا	8850 متر
2-	کا2 (گودوين آستين) قرا قوروم	8613 متر
3-	کان چن يونگ، درهيماليا	8600 متر
4-	لهوتسه، در هيماليا	8513 متر
5-	ماکالو ،در هيماليا	8483 متر

2. در ساير قاره ها

رديف	نام قله	بلندي به متر
1-	آکو ناگوآ درآمريکاي جنوبي	6961 متر
2-	مک کينلي درآمريکاي شمالي	6195 متر
3-	کليما نجارو در آفريقا	5896 متر
4-	البروس در اروپا	5744 متر
5-	وينسونيف در جنوبگان	5141 متر

ج : آب و هوا

وضعيت جوي ، از جمله باران ، باد و نور خورشيد ، آب و هواي يک منطقه ي خاص را در زمان به خصوصي نشان مي دهد . ممکن است آب و هوا ، به کندي يا به سرعت تغيير کند .

عامل هاي به وجود آورنده

چگونگي رانده شدن توده هاي هوا از يک منطقه به منطقه ي ديگر، به عامل هايي مانند فاصله ي آن منطقه از استوا و وجود کوه يا دريا بستگي دارد . هنگامي که توده ي هوايي از روي دريا به سوي سرزمين هاي مرتفع حرکت مي کند ، سرد مي شود و رطوبتي که در آن است ، به صورت باران مي بارد . اگر يک توده ي هوا از مرکز قاره اي به حرکت در آيد، رطوبت زيادي همراه ندارد و هواي خشک با خود مي آورد . اگر توده اي از هوا مدتي طولاني روي آب هاي حاره اي (استوايي) توقف داشته باشد ، بي نهايت مرطوب و گرم مي شود وطوفان هاي شديدي به وجود مي آورد . ـ چرخه هاي منظم
آب وهوا از چرخه هاي منظمي پيروي مي کند . روز هاي تابستان بسيار گرم تر از روز هاي زمستان است ، زيرا طي روز هاي طولاني تابستان ، انرژي خورشيد بيشتر به آن منطقه ها مي رسد . در جنوب شرقي آسيا، دوره ي موسمي با بادهاي گرم و مرطوب اقيانوس هند همراه است که باعث ريزش باران هاي فراواني مي شود .
هر ده سال (يا نزديک به ده سال ) يک بار ، پديده اي به نام (ال نينو) رخ مي دهد ، دماي جنوب شرقي اقيانوس آرام به آرامي افزايش مي يابد که بر جا به جايي توده هاي هوا تاثير مي گذارد . اين پديده به خشک سالي ، طوفان هاي شديد و خسارت هاي اقتصادي منجر مي شود .

باران و برف

در منطقه هاي حاره اي و استوايي ، باران هنگامي ايجاد مي شود که قطره هاي ريز درون ابر با هم تماس پيدا کنند ، به يکديگر به پيوندند و فرو ريزند . در خارج از اين منطقه ها ، باران بر اثر ذوب دانه هاي برف بوجود مي آيد . اگر ابر استراتوس به اندازه کافي پايين باشد ، باران به صورت قطره هاي ريز مي بارد . برف خشک هنگامي مي بارد که دماي سطح زمين سرد است . اما اگر برف هنگامي ببارد که دماي محيط بالاتر از نقطه انجماد است ، برف آبه (مخلوط برف و باران) بوجود مي آيد .

کم فشار و پر فشار

در بخشهاي زيادي از جهان ، توده هاي هواي کم فشار (سيکلون ها) يا توده هاي پر فشار (آنتي سيکلون ها) ، نوع آب هوا را تعيين مي کند . برخي از آنها ، ماهها پايدار مي مانند . مانند مرکز پرفشار برمودا ، که طي تابستان در اقيانوس اطلس شمالي پديدار مي شود . برخي فقط چند روز يا چند هفته برجاي مي مانند . در نواحي حاره اي ، ممکن است کمربند هاي هواي کم فشار وسيع باشند و به آرامي به سوي غرب حرکت کنند . همچنين امکان دارد با مکيده شدن آنها به درون هواي گرم ، بارانهاي سنگين ببارد و طوفانهاي شديدي اتفاق بيفتد .

جبهه هوا

هنگاميکه توده اي هواي سرد با توده اي از هواي گرم برخورد کند ، جبهه ايجاد مي شود . اگر هواي سرد بر هواي گرم غلبه کند ، جبهه هواي سرد تشکيل مي شود . هواي گرم به سرعت بالا مي رود ، سرد مي شود و بارانهاي سنگيني بوجود مي آورد . اگر هواي گرم به ارامي بالا رود ، جبهه هواي گرم ايجاد مي کند که دوره اي طولاني از بارانهاي ملايم و ريز در پي دارد .

آب و هواي مخرب

با آنکه اغلب طوفانها بي خطرند ، امکان دارد يک طوفان بزرگ ، باران سنگين ، آذرخش و تگرگ ايجاد مي کند . در سال 1986 ميلادي ، طوفاني در گوپالگاني هند سبب ريزش تگرگهايي به وزن يک کيلوگرم شد که 100 نفر را طي چند ثانيه کشت . هر سال ، آذرخش 200 نفر را مي کشد و سبب 20 هزار آتش سوزي مي شود . گردبادها هنگامي بوجود مي آيند که طوفان شديد باعث مکش هوا به سمت بالا شود . امکان دارد هواي چرخان به سرعت 500 کيلومتر در ساعت برسد و در عرض يک کيلومتر و طول 100 کيلومتر ، باعث ويراني شود .

پيش بيني وضع هوا

در قديم ، انسان با تماشاي وضع آسمان يا توجه به رفتار جانوراني که تحت تاثير تغيير هوا قرار مي گرفتند ، وضع هوا را پيش بيني مي کرد . پيش بيني امروزي وضع هوا بر پايه جابجايي توده هاي هواي پر فشار و کم فشار و جبهه هاست که از ماهواره ها ردگيري مي شود .

د: يخچال طبيعي

يخچال طبيعي ، توده اي يخ است که بر اثر نيروي گرانش از نواحي مرتفع کوهستاني يا در نواحي قطبي ، که هوا بسيار سرد است ، به آرامي جريان پيدا مي کند . مشتي برف برداريد و آنرا محکم در دست خود بفشاريد . برف ، به يخ تبديل مي شود . اين همان اتفاقي است که پس از بارش برف ، در دره هاي مرتفع کوهستاني رخ مي دهد . برف در کف دره ، بر اثر فشار برفهاي بالايي فشرده و به يخ تبديل مي شود .

جابجايي يخچال

با بارش برفهاي جديد ، برفهاي زيرين فشرده و محکمتر مي شود و مانند توده اي خميري حرکت مي کند . به اين ترتيب ، يخچال طبيعي بوجود مي آيد . يخچال طبيعي به آرامي ، حدود 3 متر در سال حرکت مي کند .

نيروي ويرانگر

قدرت فرسايشي يخچالهاي طبيعي بزرگ ، بسيار زياد است . حرکت آن به سمت پايين دامنه ، باعث فرسايش دره به شکل U مي شود . دره اي که در اثر يخچال طبيعي بوجود مي آيد ، کف هموار و ديواره هاي عمودي دارد .

کلاهکهاي قطبي

يخچالهاي طبيعي که در قطبهاي شمال و جنوب تشکيل شده اند ، امکان دارد به اندازه يک کشور يا يک قاره باشند . اين يخچالها را کلاهکهاي يخي يا صفحه هاي يخي مي نامند . برف در قسمتهاي مرکزي اين خشکيها مي بارد و به سوي درياهاي کناري کشيده مي شود . جنوبگان و گرينلند با پهنه هاي يخي پوشيده شده اند .

عصر يخ

بين 600 هزار تا 10 هزار سال پيش ، کره زمين دوره هاي شديدي از هواي سرد را طي کرد که عصر يخ ناميده مي شوند . در هر يک از اين دوره ها ، يخچالهاي طبيعي وسيعي قسمت بيشتر آمريکاي شمالي ، آسيا و اروپا تا نزديکي لندن در انگلستان را پوشاند . بسياري از درياچه ها ، دره ها و تپه هايي که امروزه مي بينيم ، با اين صفحه هاي يخي پوشيده شده بودند . نخستين مردماني که در آمريکا ساکن شدند و از آسيا به آلاسکاي امروز آمدند ، از يک گذرگاه يخي به ارتفاع هزار متر عبور کردند .

گردآوري پاره سنگها

پاره سنگهايي که يخچال طبيعي باعث فرسايش آنها مي شود ، همراه با آن يخچال جابجا يا بار ديگر درون يخها لايه بندي مي شوند يا روي يخها قرار مي گيرند . اين پاره سنگها را يخ رفت مي گويند . هنگامي که پس از ذوب يخ ، يخ رفتها در دماغه يخچال بر جاي مي مانند ، چشم اندازي از تپه غير طبيعي از ماسه ، رس و سنگ بوجود مي آورند .

ه : آتشفشان

آتشفشان هنگامي تشکيل مي شود که سنگهاي زير پوسته زمين ذوب مي شوند و ماده مذاب به علت سبکي به طرف بالا حرکت مي کند . ماده مذاب به طور معمول از سوراخي به نام دهانه آتشفشان به بيرون مي ريزد . سنگ کره زمين از تعدادي ورقهاي جدا از هم که روي مواد خميري قرار گرفته اند ، تشکيل شده است . ورقها به آرامي روي مواد خميري جابجا مي شوند . هنگامي که دو ورقه از هم دور مي شوند ، ماده مذاب از بين ورقها بيرون مي آيد و آتشفشان بازالتي را بوجود مي آورد . هنگامي که دو ورقه با يکديگر برخورد مي کنند ، آتشفشان آندزيتي تشکيل مي شود .

آتشفشانهاي بازالتي

در بستر اقيانوسها رشته کوههاي پيوسته اي وجود دارد که گاهي برخي از قله هاي آنها از آب خارج شده اند . در امتداد قله هاي اين کوهها شياري وجود دارد که با خروج ماده مذاب بازالتي از آنجا ، ورقه هاي اقيانوسي از يکديگر دور مي شود . ماده مذاب پس از سرد شدن سنگي را بوجود مي آورد که به آن بازالت مي گويند . ماده مذاب بازالتي بسيار روان است و قبل از سرد شدن مسافت زيادي را طي مي کند . از اتشفشانهايي هم که روي نقطه هاي داغ قرار گرفته اند ماده مذاب بازالتي خارج مي شود . نقطه هاي داغ ممکن است از حاشيه ورقه ها دور و در قسمتهاي مياني يک ورقه قرار گرفه باشند . جزيره هاي هاوايي در اقيانوس آرام ، آتشفشانهايي هستند که روي نقطه داغ قرار دارند .

آتشفشانهاي آندزيتي

آتشفشانهاي آندزيتي در محلهايي يافت مي شوند که دو ورقه سنگ کره با يکديگر برخورد مي کنند . و يکي از ورقه ها به زير ورقه ديگر فرو مي رود . در اين حالت ورقه زيرين ذوب مي شود و ماده مذاب آندزيتي را بوجود مي آورد . ماده مذاب راهي به بيرون پيدا مي کند و آتشفشانهاي آندزيتي ايجاد مي شود . آتشفشانهاي آندزيتي در حاشيه اقيانوسها و نزديک گودالهاي عميق اقيانوسي بوجود مي آيند . ماده مذاب آندزيتي سفت و چسبناک است . به همين علت ممکن است خروج آن از دهانه آتشفشان با انفجار همراه باشد . کوه سنت هلن در آمريکاي شمالي و جزيره مونته سرا ، نمونه هاي جديدي از اينگونه فورانهاي شديد و مخربند . به سبب پيش بيني هاي دقيق انجام شده ، در جريان اين آتشفشانها تعداد اندکي کشته شدند ، اما خاکسترهاي داغ کوه سنت هلن درختان را تا فاصله 30 کيلومتري نابود کرد .

درون آتشفشان

فورانهاي آتشفشاني از راه سوراخ دودکش مانندي اتفاق مي افتند . نزديک سطح زمين انباشتي از ماده مذاب وجود دارد که گازهاي حبابي آن باعث کف آلودگي آتشفشانها مي شود . دهانه وسيع آتشفشان هنگامي بوجود مي آيد که ماده گداخته آتشفشان ، همراه با انفجاري شديد به يکباره تخليه شود . آنگاه قسمت بالايي آتشفشان فرو مي ريزد و گودالي بزرگ برجاي مي ماند . شکافهاي دامنه آتشفشان سوراخهايي هستند که گاز و بخار آب را به بيرون هدايت مي کنند . آبفشانها گاهي فواره هايي از آب جوشان را به ارتفاع زياد به هوا پرتاب مي کنند .
برگرفته از : دانش نامه ی کلید دانش (ج1و2)
ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : fogharaee
/س