آداب میهمانی

آداب و شرایط دید و بازدیدها

خداوند به مسیح علیه السلام وحی کرد که به بنی‌ اسرائیل بگو در هیچ خانه‌ ای از خانه‌ های (بندگان) من وارد نشوید؛ مگر با چشم‌ های خاشع و به‌ زیرافتاده، قلوب پاک و طاهر و دست‌ های امین و پاک. من دعای کسی را که ظلمی بر گردنش باشد، اجابت نمی‌ کنم.

در فرهنگ اسلامی، دید و بازدید مؤمنین از همدیگر در مناسبت‌ های مختلف، بسیار نیکو و پسندیده است که سبب انس و الفت میان امت اسلامی شده و اتحاد و برادری را ایجاد می‌ کند؛ افزون بر آن، دید و بازدید به‌ ویژه با افراد هم‌ دل، موجب شادمانی و باعث انبساط روحی و آرامش روانی نیز می‌ گردد. انجام صله رحم، تقویت انس و الفت میان خویشاوندان، همسایگان و امت اسلامی، آگاهی از احوال یکدیگر و کمک به هم، دستگیری از خانواده‌ های مستمند و فقیر که محتاج غذای روزانه‌ اند و جلوگیری از تنهایی افراد و مشکلات روحی و روانی، از دیگر برکات دید و بازدید است.

این رسم زیبا با تعابیر مختلفی، مانند «تواصل»، «تزاور»، «تراحم» [1] و…  مورد تأکید و توصیه قرار گرفته و پاداش دنیوی، اخروی، مادی و معنوی فراوانی برای آن قرار داده شده است. از جمله مهم­ترین پاداش­­ های معنوی این عمل، شکوفایی خرد و باروری عقل است که در روایت امام جواد علیه السلام به آن اشاره شده است: «ملاقات با برادران ـ هرچند کوتاه ـ موجب شکفتن و باروری عقل می‌ شود.» [2] امام محمدباقر علیه السلام فرمود: «دید و بازدید، خلق و خوی را نیکو، دست را بخشنده، جان را پاکیزه و روزی را زیاد می­ کند؛ اجل را هم به تأخیر می‌ اندازد.»[3]

اساساً «صله رحم» که آن همه مورد سفارش قرار گرفته به معنای محبت، رسیدگی به خویشان و نزدیکان و دید و بازدید با آن‌ هاست. حتی پذیرش مهمان، انسان را در معرض برکات معنوی قرار می‌ دهد. در روایت می‌ خوانیم: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَهْدَى لَهُمْ هَدِیَّةً؛ هرگاه خداوند بخواهد خیر و خوبی به جمعیتی برساند، هدیه‌ ای به سوی آنان می‌ فرستد.» سؤال شد منظور از هدیه چیست؟ فرمودند: «الضَّیْفُ یَنْزِلُ بِرِزْقِهِ وَ یَرْتَحِلُ بِذُنُوبِ أَهْلِ الْبَیْتِ؛[4] آن هدیه، مهمان است که با روزی خود وارد می‌ شود و هنگام رفتن، گناهان آن خانواده را می‌ برد.»

امام رضا علیه السلام نیز فرمود: «تَزاوَرُوا تَحـابـّوا و تَصـافَحُـوا و لاتَحـاشَمُـوا؛[5] به دیدن یکدیگر روید تا یکدیگر را دوست داشته باشید، دست یکدیگر را بفشارید و به‌ هم خشم نگیرید.»

در این فرصت، به برخی از آداب دید و بازدید و وظایف میزبان و مهمان می‌ پردازیم:
 

پذیرفتن دعوت

از منظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، پذیرش دعوت مؤمن، امری مطلوب است؛ حتی در صورت دور بودن منزل میزبان و با وجود زحمت ایاب و ذهاب برای مهمان، حضرت به پذیرش دعوت سفارش فرموده است: «به حاضران و غایبان امت خود سفارش می‌ کنم که دعوت مسلمان را، حتی اگر از فاصله پنج میل[6] باشد، بپذیرند؛ زیرا این کار بخشی از دین است.»[7]

البته آن حضرت در برخی موارد، از پذیرفتن آن نهی کرده و فرموده است: «از غذای مردمان فاسق تناول مکن.»[8] حتی در آیات وحیانی قرآن از بازدید قبر اهل نفاق هم نهی شده و فرمود: «وَ لاتُصَلِّ‏ِ عَلى أَحَدٍ مِّنهْم مَّاتَ أَبَدًا وَ لاتَقُمْ عَلىَ‏ قَبرْهِ إِنهَّمْ کَفَرُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ مَاتُواْ وَ هُمْ فَاسِقُون؛[9] بر مرده هیچ یک از آنان (منافقان) نماز نخوان و بر کنار قبرش (براى دعا و طلب آمرزش) نایست که آن‌ ها به خدا و رسولش کافر شدند و در حالى که فاسق بودند از دنیا رفتند.»
 

اجازه‌ گرفتن

قبل از رفتن به میهمانی، هماهنگی لازم است. خداوند می‌ فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلى‏ طَعامٍ غَیْرَ ناظِرینَ إِناهُ؛[10] اى کسانى که ایمان آورده‏ اید! در خانه‏ هاى پیامبر داخل نشوید، مگر به شما براى صرف غذا اجازه داده شود؛ در حالى که (قبل از موعد نیایید و) در انتظار وقت غذا ننشینید.»
 

کوتاه‌ بودن

رفتن در وقت مقرر و کم نشستن، از آداب میهمان در دید و بازدید است. قرآن توصیه مى‌ فرماید: «إِذا دُعیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسینَ لِحَدیثٍ إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیی‏ مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لایَسْتَحْیی‏ مِنَ الْحَق؛[11] اما هنگامى (که به منزل پیامبر) دعوت شدید، داخل شوید و وقتى غذا خوردید، پراکنده شوید و (بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشینید. این عمل، پیامبر را ناراحت مى‏ نماید و از شما شرم مى‏ کند (و چیزى نمى‏ گوید)؛ اما خداوند از (بیان) حق شرم ندارد.»
 

نرنجاندن میزبان

نرنجاندن میزبان نیز از آداب دید و بازدید است؛ مثلاً در انتخاب جای نشستن اصرار نباید کرد. امام باقر علیه السلام فرمود: «إذا دَخَلَ أحَدُکُم عَلى أَخیهِ فى رَحلِهِ فَلیَقعُد حَیثُ یَأمُرُ صاحِبُ الرَّحلِ فَإنَّ صاحِبَ الرَّحلِ أَعرَفُ بِعَورَةِ بَیتِهِ مِنَ الدّاخِلِ عَلَیهِ؛[12] هرگاه یکى از شما به خانه برادرش وارد شد، هرجا صاحب خانه گفت، همان‌ جا بنشیند که صاحب خانه، به وضع اتاق خود از میهمان آشناتر است.»
گفتن معایب منزل، همسایگان، مراقبت نکردن از فرزندان کوچک، سؤال درباره نظافت خانه و بهداشت غذا و پارک‌ کردن اتومبیل در مقابل درب منزل همسایگان، می‌ تواند از موارد رنجاندن میزبان باشد.
 

کم‌ نشمردن پذیرایی

وقتی میزبان همه تلاش خود را کرد و هرچه داشت پیش روی مهمان گذاشت، مهمان نباید کم‌ بشمارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم این وظیفه را چنین بیان کرده‌ اند: «مرد (میزبان) را همین گناه بس، غذایی را که پیش برادران خود می‌ گذارد، کم‌ شمارد و مهمانان را همین گناه بس، آن‌ چه را برادرشان در برابرشان می‌ گذارد، کم‌ شمارند.»[13]
 

چشم‌ پاکی، رازداری و عدم تجسس

از وظایف مهمان از زمان ورود به منزل میزبان، رازداری و چشم نگهداشتن از محرمات است که شامل عدم تجسس و وارسی قسمت‌ های مختلف منزل میزبان، چشم پوشیدن از نامحرم و امور دیگر می‌ شود. امیر مؤمنان علیه السلام فرموده‌ اند: «خداوند به مسیح علیه السلام وحی کرد که به بنی‌ اسرائیل بگو در هیچ خانه‌ ای از خانه‌ های (بندگان) من وارد نشوید؛ مگر با چشم‌ های خاشع و به‌ زیرافتاده، قلوب پاک و طاهر و دست‌ های امین و پاک. من دعای کسی را که ظلمی بر گردنش باشد، اجابت نمی‌ کنم.»[14]

یکی دیگر از وظایف مهم مهمان، پرهیز از تجسس در امور خصوصی میزبان است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در روایتی می‌ فرمایند: «از عیوب و اسرار پنهانی مؤمنین جستجو نکنید؛ چرا که هرکس از عیوب مردم تجسس کند، خداوند نیز از عیوب او تجسس می‌ کند.»[15]

تبعیت از میزبان، توقع بیجا نداشتن، پرهیز از مهمانی ناخوانده و همراه نبردن ناخوانده، از دیگر وظایف مهمان است. قصد قربت در دید و بازدید، بدون‌ پرسش پذیرایی کردن، تکریم در حد توان، رعایت نظم و وقت طرفین، کسب رضایتمندی مهمان، فرق گذاشتن بین مهمان خوانده و ناخوانده، غذاخوردن همراه مهمان، بدرقه مهمان با گشاده‌ رویی و کمک‌ کردن به مهمان در موقع آمدن و رفتن، از دیگر آداب دید و بازدید است.

پینوشت:
1) حسین بن سعید کوفی اهوازی، الزهد، ص ۲۲ و الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا(علیه السلام)، ص ۳۳۸
2) مجلسی، بحار الأنوار، ج ۷۴، ص ۳۵۳.
3) کلینی، کافى، ج ۲، ص ۱۵۲.
4) نوری، مستدرک، ج ۱۶، ص ۲۵۸.
5) مجلسی، بحار الأنوار، ج ۷۸، ص ۳۴۷.
6) معادل یک سوم فرسخ است و مقدار فرسخ بر حسب کیلومتر به‌ طور تقریبی بین پنج تا پنج و نیم کیلومتر محاسبه شده است.
7) برقی، المحاسن، ج ۲، ص ۱۸۰، ح ۱۵۱۰.
8) حر عاملی، وسائل‌ الشیعه، ج ۲۴، ص ۲۷۴.
9) توبه، آیه ۸۴.
10) احزاب، آیه ۵۳.
11) همان، ۵۳.
12) مجلسی، بحار‌ الأنوار، ج ۷۲، ص۴۵۱، ح۲.
13) برقی، المحاسن، ح ۱۵۳۳.
14) ورام ا‌بن ابی‌ فراس، تنبیه‌ الخواطر، ج ۱، ص ۶۳.
15) محمدی ری‌ شهری، میزان الحکمه، ج ۳، ص ۲۲۰۸.


منبع: مرکز مطالعات شیعه