برخی صاحب نظران درباره مبانی مشروعیت در دوره پهلوی معتقدند: «شاه هرگز به عنوان حاکمی مستقل در میان ایرانیان معتقد به ناسیونالیسم شناخته نشد. همچنین وی از نظر طرفداران قانون اساسی به عنوان فردی پایبند به قواعد قانونی معرفی گردید و بالاخره از منظر مومنین شیعه، سلطانی که به لحاظ مذهبی بتوان با وی مدارا کرد، نبود و همین فقدان مشروعیت بود که نظام سلطنتی را به زمین زد.» در عرصه های اقتصاد، تکنولوژی و مدیریت و بازار و حتی سیاست خارجی، سخن از فقدان مشروعیت رژیم پهلوی تا جایی پیش می رود که برخی اساسا منکر وجود هر نوع کانون مشروعیت در رژیم شاه، خارج از ذات قدرت می شوند.
 
در چنین نظام سیاسی، شاه ایران به چنان مقامی می رسد که نخبگان کشور، در اداره مملکت تحت الشعاع او قرار می گیرند و زمینه و اساسی دیگر وجود ندارد که شخص یا اشخاص معینی از جامعه نخبگان بتوانند در عین حفظ استقلال خود در امور سیاسی شرکت کنند. شاه مسئولیت را میان افراد تقسیم کرد اما با متمرکز نمودن کار نظارت در شخص خود به تحکیم قدرت خویش پرداخت. اما سؤال اصلی این است که عدم مشروعیت رژیم پهلوی از کجا و چگونه نمایان شد. آیا این عدم مشروعیت از ابتدا مشخص بود یا در آستانه انقلاب پیدا شد؟
 
به نظر می رسد شهادت آیت الله سید مصطفی خمینی و حوادث پس از آن سرآغازی بر اثبات عدم مشروعیت رژیم پهلوی بود. برای روشن شدن این امر توجه به موارد ذیل ضروری است. بی تردید یکی از مهم ترین آثار شهادت حاج آقا مصطفی، ترویج نام امام (رحمه الله علیه) و تحکیم رهبری نهضت بود. در مبارزات و جنبش های سیاسی، معمولا برای ترویج نام رهبری از ابزارهای مختلفی استفاده می شود. شهادت فرزند امام (رحمه الله علیه) یکی از این موارد است که در گسترش نام رهبری نهضت تأثیر بسزایی داشت. در شرایطی که اشاره به نام امام در محافل و مجامع مختلف حداقل با شش ماه زندان همراه بود و انواع شیوه های سیاسی، امنیتی و فرهنگی به خدمت گرفته شده بود تا نام ایشان در اذهان فراموش گردد، به یکباره همه آن تلاش ها نقش بر آب شد. ساواک طی گزارشی از مجالس بزرگداشت حاج آقا مصطفی و ذکر نام حضرت امام در این مجالس می نویسد: «در تعدادی از این مجالس شعارهایی به طرفداری از روح الله خمینی داده شده است.»
 
علاوه بر گزارش نویس ساواک، مفسر رادیو بی بی سی هم درباره گسترش نام امام، در پی شهادت حاج آقا مصطفی می گوید: «آیت الله خمینی که از تبعیدگاهش در نجف نه تنها اکثر تشکیلات مذهبی بلکه نبض سیاسی کشور را در دست داشت ناگهان... نام ممنوع الذکرش بار دیگر پس از سالها و در پی فوت ناگهانی فرزند ارشدش مصطفی بر سر زبان ها افتاد.»
 
این گزارش نویس ساواک در جای دیگری می گوید: «از عصر روز ۱۳ آبان ماه 1343 که اطلاعیه چند سطری سازمان امنیت خبر تبعید آیت الله خمینی را منتشر کرد، تا ۱۳ سال بعد که اطلاعیه مجالس ترحیم فرزندش سید مصطفی در مطبوعات ایران منتشر شد، ذکر نام آیت الله خمینی رسما ممنوع بود.»
 
در ادامه همین روند و در شرایطی که حتی همراه داشتن رساله عملیه حضرت امام جرم محسوب می شد و رژیم درصدد تبلیغ برخی دیگر از مراجع بود، تعدادی از سخنرانان، حضرت امام را به عنوان مرجع مسلم شیعیان معرفی می کردند. ساواک طی گزارشی در همین زمینه می نویسد: «در این مجالس... سخنرانان مذهبی از روح الله خمینی به عنوان مرجع مسلم عالم تشیع نام می بردهاند.»
 
همچنین در خارج از ایران خبرگزاری فرانسه در گزارشی به نقل از بیانیه یک گروه ایرانی مخالف رژیم شاه نوشت: «آیت الله مصطفی خمینی فرزند ارشد بزرگترین مرجع شیعیان روز ۲۳ اکتبر به طور اسرار آمیزی در کربلا در گذشته است.» روزنامه «المجاهد» چاپ الجزایر نیز از آیت الله مصطفی خمینی به عنوان فرزند امام روح الله خمینی، مقام مذهبی مسلمانان شیعه در ایران یاد می کند و روزنامه «ارشاد» چاپ پاکستان نیز از حضرت امام با تعابیری نظیر مجاهد اعظم، مرجع دینی، اعلم دوران، آیت الله العظمی، آقای روح الله موسوی خمینی - مدظله العالی - نام می برد . نکته حائز اهمیت در این بخش آن است که تسلیت های متعدد علما و مراجع مقیم نجف و قم و حضور آنان در بیت امام جهت تسلیت گویی نه تنها به ترویج نام امام می انجامید که بیانگر مقبولیت و مشروعیت بالای ایشان بود.
 
این وضعیت به اندازهای فراگیر شده بود که سید محمد روحانی از روحانیون سرشناس و مخالف امام در نجف جزو اولین کسانی بود که با هدف تسلیت به امام در بیت ایشان حضور یافت. همچنین تشییع جنازه باشکوه در نجف و اقامه نماز بر پیکر سید مصطفی خمینی توسط آیت الله خویی که از مراجع سرشناس نجف به شمار می آمد، شاهدی دیگر بر احترام و تکریم حوزه نجف نسبت به این پدر و پسر بود. اینها در حالی بود که رژیم شاه در سال ۱۳۶۳ با تبعید امام به ترکیه و سپس نجف سعی در انزوای ایشان داشت.
 
مبارزات مردم ایران در طول سالیان حاکمیت رژیم پهلوی شامل گروه های مختلف سیاسی میشد، لذا ایجاد وحدت و یکپارچگی میان آنها به دلیل گرایش های سیاسی و مذهبی مختلف کار دشواری بود. اما به اعتراف بسیاری از آگاهان سیاسی در قبل و بعد از پیروزی انقلاب، شهادت حاج آقا مصطفی تأثیر تعیین کننده ای در این زمینه به دنبال داشت.
 
منبع: امید اسلام، معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1390