غدير، هجرت، بيعت و روايت بانوان (قسمت دوم)

بيعت بانوان با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله

در تاريخ اسلام براى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بيعت‏هاى متعددى به ثبت رسيده است ، اما بيعت‏هايى كه زنان نيز در آن مشاركت داشته‏اند عبارتند از :
1. بيعت عقبه دوم
در سال سيزدهم پس از نبوت ، هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به همراه گروهى به قصد حج به مكه آمده بودند ، برخى از آنان در شب دوازدهم ذى الحجه در عقبه اجتماع كردند و پيمان بستند كه در همه‏ى شرايط مطيع و فرمانبر رسول خدا صلى الله عليه و آله باشند و از سرزنش‏كنندگان نهراسند ، پيامبر صلى الله عليه و آله را يارى كنند و از جان او دفاع نمايند ، همان گونه كه از فرزندان و خانواده خود دفاع مى‏كنند . * ابن‏كثير ، 1396 ، ج 2 ، ص 195 * در اين اجتماع ، هفتاد مرد و دو زن به نام‏هاى نسيبه دختر كعب از قبيله‏ى بنى‏مازن ، و اسماء دختر عمرو حضور داشتند . * مجلسى ، 1403 ، ج 19 ، ص 2 * 24. بيعت رضوان يا شجره
در ذى القعده سال ششم هجرى پيامبر صلى الله عليه و آله به همراه گروهى از مهاجرين و انصار به قصد زيارت خانه‏ى خدا بدون حمل سلاح عازم مكه شدند . رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين سفر ام‏سلمه را همراه خود بردند و از زنان ديگر ام‏عماره ، ام‏منيع ، اسماء دختر عمرو با همسرش ، و ام‏عامر الاشهليه نيز در اين سفر شركت داشتند . اما قريش به گمان اينكه پيامبر و اصحابش به قصد جنگ به مكه آمده‏اند مانع ورود آنان شدند . ازاين رو ، پيامبر صلى الله عليه و آله و همراهان در » حديبيه « توقف كردند . آنان با حضرت پيمان بستند كه فرار نكنند و تا لحظه‏ى مرگ از اسلام و پيامبر دفاع كنند . قرآن كريم اين پيمان مؤمنان را پيمان با خداوند دانسته * فتح : 10 * و به آنان چهار پاداش را وعده فرموده است : رضايت و خشنودى الهى ، سكينه و آرامش ، پيروزى نزديك ، و غنايم فراوان . * فتح : 19  18 *
سرانجام قرارداد صلح ميان مسلمانان و قريش منعقد گرديد و جنگى اتفاق نيفتاد . اين بيعت مقدمه بيعت فتح بود . * صالحى شامى ، 1414 ، ج 5 ، ص 33 و 34 / ابن‏كثير ، 1396 ، ج 3 ، ص 313 *
3. بيعت فتح
در بيستم رمضان سال هشتم هجرى پس از فتح مكه ، مردم بر گرد رسول خدا صلى الله عليه و آله اجتماع كرده و با او در اطاعت از خداوند و پيامبر بيعت كردند . پس از آنكه بيعت مردان پايان يافت ، گروهى از بانوان كه تعداد آنها را قريب پانصد نفر ذكر كرده‏اند به حضور حضرت رسيده و با ايشان بيعت كردند . * كلينى ، 1367 ، ج 5 ، ص 527 * به همين دليل ، آن را » بيعة النساء « نيز ناميده‏اند . مفاد اين پيمان بسيار شبيه پيمان عقبه‏ى اول مى‏باشد كه در سال دوازدهم پس از بعثت منعقد گرديد . * ابن‏كثير ، 1396 ، ج 2 ، ص 179 * قرآن كريم درباره‏ى مفاد اين بيعت مى‏فرمايد : * يا أيها النبى اذا جاءك المؤمنات يبايعنك على أن لا يشركن بالله شيئا و لا يسرقن و لا يزنين و لا يقتلن أولادهم و لا يأتين ببهتان يفترينه بين أيديهن و أرجلهن و لا يعصينك فى معروف فبايعهن و استغفر لهن الله ان الله غفور رحيم * * ممتحنه : 12 * ؛ اى پيغمبر ! چون زنان مؤمن نزد تو آيند كه با تو بيعت كنند كه ديگر هرگز شرك به خدا نياورند و سرقت و زناكارى نكنند و اولاد خود را به قتل نرسانند و بر كسى افترا و بهتان ميان دست و پاى خود نبندند و با تو در هيچ امر معروفى * كه به آنها كنى * مخالفت نكنند ؛ بدين شرايط با آنان بيعت كن و بر آنان از خداوند آمرزش و غفران طلب كه خدا بسيار آمرزنده و مهربان است .
هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر كوه صفا قرار گرفت و از مردان بيعت گرفت ، زنان مكه كه ايمان آورده بودند ، براى بيعت خدمتش آمدند ، آيه‏ى فوق نازل شد . * مكارم شيرازى ، 1369 ، ج 24 ، ص 45 * در اين آيه ، شش شرط براى بيعت زنان ذكر شده است . اما چرا بيعت با زنان مشروط به اين شرط است ، در حالى كه بيعت با مردان تنها بر اسلام و جهاد بوده است ؟
در پاسخ مى‏توان گفت : آنچه در مورد مردان در آن محيط از همه مهم‏تر بوده ، همان ايمان و جهاد بوده است ؛ اما در مورد زنان ، چون جهاد مشروع نبوده ، شرايط ديگرى ذكر شده كه مهم‏تر از همه بعد از توحيد ، امورى بوده كه زنان در آن جامعه گرفتار انحراف از آنها بوده‏اند . * همان ، ص 47 *
يكى از نكات بسيار قابل توجه در اين آيه ، بيان رابطه‏ى بيعت زنان با شخصيت اسلامى آنان است . » اين مسئله نشان مى‏دهد كه برخلاف گفته‏ى بى‏خبران يا مغرضانى كه مى‏گويند اسلام براى نيمى از جامعه‏ى انسانى ، يعنى زنان ، ارزشى قايل نشده و آنها را به حساب نياورده است ، دقيقا آنها را در مهم‏ترين مسائل به حساب آورده است ؛ از جمله مسئله بيعت است كه يك بار در حديبيه * در سال ششم هجرت * و يك بار در فتح مكه انجام گرفت ، و آنها نيز دوش به دوش مردان در اين پيمان الهى وارد شدند ، و حتى شرايط بيشترى را نسبت به مردان پذيرا گشتند ؛ شرايطى كه هويت انسانى زن را زنده مى‏كرد ، و او را از اينكه تبديل به متاع بى‏ارزش يا وسيله‏اى براى كام‏جويى مردان بوالهوس گردد نجات مى‏داد . « * همان ، ص 48 - 47 *
4. بيعت غدير
اين واقعه را در عنوان بعدى پى خواهيم گرفت .

مهاجرت بانوان

بانوان علاوه بر بيعت با رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله ، در هجرت‏هاى متعدد نيز مشاركت داشته‏اند ؛ مانند هجرت از مكه به حبشه كه به علت اذيت و آزار مشركان و به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله انجام شد ، هجرت از مكه به مدينه ، به همراهى پيامبر صلى الله عليه و آله و با هدف تشكيل حكومت اسلامى ، و هجرت از مكه به مدينه كه در آخرين سال حيات ايشان و با هدف تعليم مناسك حج و ابلاغ پيام ولايت حضرت على عليه‏السلام صورت گرفت . در هجرت به حبشه كه كاملا مخفيانه انجام شد ، هشتاد و سه مرد و هجده زن شركت داشته‏اند . * امينى ، 1379 ، ج 2 ، ص 136 * آنان بسان مردان مسلمان براى حفظ عقيده‏ى خويش جلاى وطن نمودند . اسماء دختر عميس و ام‏ايمن از مهاجرين اوليه بودند . ام‏ايمن در اوايل بعثت ايمان آورد و در غزوه‏ى احد و خيبر شركت داشت . او پيوسته به حضور حضرت شرفياب مى‏شد . * فاضلى ، 1381 ، ص 241 * فاطمه دختر اسد و مادر على عليه‏السلام نيز از بانوانى بود كه همراه پيامبر صلى الله عليه و آله ، به مدينه مهاجرت كرد . صلاحيت اخلاقى و دينى او تا آنجا بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله بارها به ديدن او مى‏رفت و سرانجام وقتى در سال چهارم هجرى در مدينه از دنيا رفت پيامبر صلى الله عليه و آله پيراهن خود را كفن او قرار داد. * همان ، ص 243 *
برخى از بانوان نيز از دارالكفر به اسلام مهاجرت نمودند . قرآن كريم درباره‏ى مهاجرت اين بانوان مى‏فرمايد : * با أيها الذين آمنوا اذا جاءكم المؤمنات مهاجرات فامتحنوهن الله أعلم بايمانهن فان علمتموهن مؤمنان فلا ترجعوهن الى الكفار لا هن حل لهم و لا هم يحلون لهن و آتوهم ما أنفقوا و لا جناح عليكم أن تنكحوهن اذا آتيتموهن أجورهن و لا تمسكوا بعصم الكوافر و اسألوا ما أنفقتم و ليسألوا ما أنفقوا ذلكم حكم الله يحكم بينكم و الله عليم حكيم * * ممتحنه : 10 * ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد ! آنگاه كه زنان مؤمن مهاجر پيش شما آمدند ، آنها را امتحان كنيد؛ خدا داناتر به ايمان آنهاست . شما اگر با ايمانشان شناختيد آنها را به كافران برمگردانيد ؛ كه اين زنان مؤمن بر آن كفار و آن شوهران كافر بر اين زنان حلال نيستند . ولى مهر و آنچه را كه * شوهرانشان * انفاق كرده‏اند به آنها بپردازيد و باكى نيست كه شما با آنها نكاح كنيد در صورتى كه مهرشان را بدهيد . نگه‏دارى نكنيد همسران كافره را و مطالبه كنيد آنچه را انفاق كرده‏ايد و مطالبه كنند آنچه را انفاق كرده‏اند . اين حكم خداست كه در بين شما حكم مى‏كند و خدا داناى تواناست .
جمعى از مفسران در شأن نزول اين آيات چنين آورده‏اند : رسول خدا صلى الله عليه و آله در حديبيه با مشركان مكه پيمانى امضا كرد . يكى از مواد پيمان اين بود كه هر كس از اهل مكه به مسلمانان بپيوندد او را بازگردانند ، اما اگر كسى از مسلمانان اسلام را رها كرد و به مكه بازگشت مى‏توانند او را برنگردانند . در اين هنگام ، زنى به نام سبيعه اسلام را پذيرفت و در همان سرزمين حديبيه به مسلمانان پيوست . همسرش خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى محمد ! همسرم را به من بازگردان ؛ چرا كه يكى از مواد پيمان ماست و هنوز مركب آن خشك نشده است . آيه فوق نازل شد و دستور داد زنان مهاجر را امتحان كنند . * ابن‏عباس مى‏گويد : امتحانشان به اين بود كه بايد سوگند ياد كنند هجرت آنها به خاطر كينه با شوهر ، يا علاقه به سرزمين جديد ، و يا هدف دنيوى نبوده ، بلكه تنها به خاطر اسلام بوده است . * آن زن سوگند ياد كرد كه چنين است. در اينجا رسول خدا صلى الله عليه و آله مهريه‏اى را كه شوهرش پرداخته بود و هزينه‏هايى را كه متحمل شده بود به او پرداخت و فرمود : طبق اين ماده تنها مردان را بازمى‏گردانند نه زنان را . * مكارم شيرازى ، 1369 ، ج 24 ، ص 36 - 35 *
/خ