خلافت انسان در زمین

بر اساس تعالیم قرآنی و دیدگاه کلی این کتاب آسمانی در باره انسان و جهان؛ بشر، خلیفه خداوند در زمین است. انسان بر اساس نظام خلافت الهی، مقامی برتر از همه موجودات دارد و او موظف است اراده الهی و شریعت خداوند را در زمین، از جمله در تعامل با طبیعت و اجزا و داده های آن، به مرحله اجرا در آورد.
 
قرآن کریم در جایی فلسفه خلقت گل سر سبد هستی، یعنی انسان را خلافت خداوند بر زمین و مظهر اسمای او و تعلیم یافته حضرتش می شناساند و درک عظمت انسان و راز خلقت، دانایی و خلافت الهی او را بالاتر از ظرفیت دیگران، حتی فرشتگان می شمارد. و در جای دیگر، هدف از آفرینش انسان را در قالب یکی از برگزیدگان بشر و فرستاده خود بنام «داود» متجلی می داند و خطاب به وی آورده است: ای داود، همانا شما را خلیفه خود در زمین گردانیدم، پس بین مردم به حق حکومت کن.؟ همین مضمون و نزدیک بدان در آیات دیگر نیز آمده است.
 
خلافت انسان در زمین اقتضا دارد که همچون خداوند به آبادانی زمین اقدام کند و از هرگونه تخریب و آلودگی آن جلوگیری نماید، چنان که یکی از محققان نوشته است: همه هستی ملک خداوند است، اما انسان، جانشین خدا بر زمین و وصی او روی کره خاکی است. مالکیت انسان نسبت به زمین، عارضی و امانی بوده و به زودی سپری می شود و زمین به خداوند که مالک واقعی آن است، برمی گردد. انسان به واسطه جانشینی خدا، صاحب زمین شده است و با اجازه خداوند استطاعت یافته تا روی زمین تلاش و کار نموده و برای آبادانی آن بکوشد و همه مخلوقات الهی را مسخر خویش گرداند. غرض اصلی و غایی از خلافت انسان، آبادانی زمین و کار در آن است، چون بندگی خداوند به معنای التزام به دستور خداوند و مشی در مسیر خداست؛ چه در مورد خود و چه در مورد محیط باید خداوند را متابعت نماید.
 
خداوند در جای دیگر انسان را وارث زمین می نامد و می فرماید: و شما را وارث سرزمین و دیار و اموال آنها کرد.؟ به همین مضمون، آیاتی دلالت دارد که خلقت زمین و نعمت های آن را برای انسان شمرده است: او کسی است که آنچه در زمین است، همه را برای شما آفرید. آیات دیگر، از جمله آن دسته که کرامت انسان را در مقایسه با سایر موجودات و تسخیر و استخدام سایر موجودات مانند آسمان، دریا و حیوانات را برای وی بیان میکند یا او را امانت دار الهی و آفرینش وی را مصداق و شاهد «احسن الخالقین» بودن خداوند می داند به همین مقوله راهنمایی می کند.
 
از دیدگاه قرآن کریم هیچ چیز در جهان بیهوده و عبث خلق نشده و هر چیزی اهمیت ویژه و منافع مخصوص خود را داشته و در مجموعه نظام هستی و تکوین نظام احسن، نقش و جایگاه خود را ایفا می کند. البته این تنها روش قرآن نیست، بلکه قرآن کریم برای نشان دادن اهمیت طبیعت و محصولات و موجودات آن، از راه های مختلف و با شیوه های گوناگون اطلاع رسانی و موضع گیری کرده است.
 
در قرآن کریم، آیات فراوانی وجود دارد که در آنها به پدیده‌های طبیعی اشاره شده و در غالب آنها، مطالعه کتاب آفرینش و تدبر در آن، توصیه شده است: بگو: بنگرید که چه چیزهایی در آسمانها و زمین است.؟ در آیه دیگر آمده است: بگو: در زمین سیر کنید و بنگرید که [خداوند] چگونه آفرینش را آغاز کرد. در آیات متعدد دیگر، جلوه های حیات طبیعی، آیات الهی دانسته شده است. در قرآن حدود ۷۵۰ آیه در زمینه خداشناسی از راه علوم طبیعی، طبیعت و جلوه های آن آمده است، چنان که یکی از متفکران اسلامی با اشاره به آنکه طبیعت و موهبت های آن نشانه ذات حق است، می گوید: زندگی با همه شئون و جلواتی که دارد، رشد و نمو، زیبایی و طراوت، حسن ترکیب و انتظام، احساس و ادراک، عقل و هوش، محبت و عاطفه و غریزهای هدایت کننده، ذات احدیت را به ما می نمایاند؛ همه اینها آیتها و آیینه ذات احدیت اند. بر این دسته، می توان گروهی دیگر از آیات را که بر اهمیت طبیعت از روزنه دیگر تأکید می ورزد، افزود و آن آیاتی است که هیچ چیز را در طبیعت و جهان، باطل و عبث نمی داند و برای همه چیزها فلسفه و ارزش مهمی قائل است.
 
بحث نظم در طبیعت و موجودات بهره مند از آن، از اموری است که قرآن کریم در کنار نظم کلی حاکم بر جهان، بر آن تأکید کرده است. آیات فراوانی بر ارتباط منظم و روابط متناسب و وثیق طبیعت و موجودات مختلف زنده تأکید می کند و برای این نظم و روابط متقابل و منظم و فعل و انفعالات، فواید و آثار فراوانی قائل است و آن را نشانه احسن الخالقین بودن آفریننده آن دانسته است. از این لحاظ، هرگونه دخالت غیر هوشمندانه و آزمندانه در طبیعت و موجودات آن، موجب اختلال در روابط آنها و نظم طبیعی حاکم بر محیط شده و مشکلات فراوان زیست محیطی و حیاتی برای طبیعت به وجود می آورد. در باره این امر یکی از مفسران معاصر می نویسد:
 
زیبایی جهان آفرینش در نظام مند بودن آن است به طوری که هر مخلوقی با هماهنگی اجزای درونی و با هدف معین و راه و راهنمای مشخص آفریده شده، لذا هم نظام فاعلی آن منسجم و عادلانه است و هم نظام غایی آن مرتبط و حکیمانه است و هم نظام داخلی آن خردمندانه تعبیه شده است. پیام قرآن حکیم در این زمینه چنین است: «ربنا الذی أعطى کل شیء خلقه ثم هدى »
 
این متفکر در ادامه، هرگونه دستبرد بشر را در جهان که نابسامان ساز طبیعت باشد و همین طور بهم زدن نظم آن را در اثر اغوای شیطان دانسته و با توجه به دیدگاه قرآن کریم می افزاید: گروهی در اثر اغوای شیطان که با ارائه کژراهه ها و اغرا و تمویه و تسفیه، بشر فریب خورده را وادار به عصیان می کنند، به بهانه حفظ صنعت، سنت زیبایی خلقت را به بدعت تبدیل و نظام با شکوه آفرینش را به هرج و مرج و آلایش و آلودگی دگرگون می نمایند.
 
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391