بسیاری از مردم که از حیوانات مختلف، چون اسب، قاطر، شتر، الاغ و... بهره می کشند، چندان توجهی به توان آنها نداشته و بیش از ظرفیت آنها بار حمل می کنند. سیره معصومان علیهم السلام و دیدگاه آنان در این مورد بر اساس قانون حقوقی و کارشناسی استوار است و انسانها را موظف میکنند که در این باره نیز به حقوق حیوانات اهتمام ورزند و از هرگونه افراط و بارکشی بیش از حد توان، خودداری کنند. پیامبر اکرم که در فرازی از سخنان خود یکی از حقوق حیوانات را همین نکته دانسته است: ولایحملها فوق طاقتها ؛ نباید بیش از توان حیوان، آن را بار کنید و از آنها بهره بکشید. در مورد رفتار و مشی با حیوانی که به عنوان مسافرکش استفاده می شود نیز می فرماید: ولایکلفها من المشی إلا ما تطیق؛ در راه رفتن نیز بیش از توان، تکلیفش نکند. فشار آوردن بر حیوانات برای سرعت بیشتر که عمدتا با زدن حیوان همراه است، خود گناهی بزرگ تر است و نهی از آن در پیش، بیان گردید.
 
هم چنین معصومان علیهم السلام از سایر اموری که ناخواسته به آزار و زحمت حیوانات منجر می شود نیز منع کرده اند. این موارد می تواند به عنوان استفاده غیر ضروری یا بهره کشی تفننی از حیوانات تعبیر شود. برای مثال، این که حیوان را زیر بار نگه داشته و به صحبت یا خوردن روی شود و یا فرد سوار بر حیوانی که توقف داده شده، به بحث و سخن گفتن باکسی بپردازد، اکیدا منع شده است. بنا بر روایت سکونی، امام صادق علیه السلام لا یکی از حقوق حیوانات را این گونه می شمارد : ولایتخذ ظهرها مجالس یتحدث علیها (1) و پشت حیوانات را نباید جلسه گفت وگو قرار داده شود. از پیامبر اکرم نیز نقل شده است که فرمود: نباید بر پشت حیوان سوار شده توقف کرد، مگر آن که در راه خدا باشد(2). باز از آن حضرت نقل است که بر حیوانات استراحت نکنید و پشت آنها را محل جلسه و صحبت قرار ندهید.(3)
 
بسته نبودن حیوان زیر بار : بنا بر روایت دیگر، پیامبر اکرم روزی ناقهای زیر بار را مشاهده کرد که همچنان پاهایش بسته است، آن حضرت بر آشفت و فرمود: مردانگی و رحم صاحب آن به کجا رفته است؟ باید فردا آماده خصومت باشد(4) در همین راستا حضرت امیرالمؤمنین علا نیز از پیامبر چنین نقل می کند:
 
لا یرتدف ثلاثة على دابة فإن أحدهم ملعون (5) سه نفر پشت سر هم بر یک حیوان سوار نشوند، زیرا یکی از آنان نفرین شده است. در حدیث نخست، زیر بار نگه داشتن حیوان و بازنکردن طناب از پاهایش، نشانه عدم مروت دانسته شده است. و این نشان می دهد که این عمل چنان زشت است که در همین دنیا پیامد سوء آن، دامن مجرم را می گیرد. در حدیث دوم، بر این نکته تأکید شده است که حیوان را نباید بیش از توان و تحملش بار کرد و سه نفر بر یک حیوان سوار شدن فوق طاقت حیوان است.
 
افزون بر نکته های گذشته، آن حضرت حتی به چگونگی بار نهادن بر پشت حیوانات و کیفیت بارکشی نیز توجه نشان داده و تأکید می نماید که نباید هرگونه خواستید، آنها را بار کنید، بلکه توان بارکشی و راحتی آن را در نظر بگیرید و طوری بار را بر آن ببندید که کمترین زحمت را برای حیوان داشته باشد: اخروا الأحمال، فإن الیدین معلقة والرجلین موثقة(6) بار حیوانات را به قسمت آخر پشت آنها بگذارید، زیرا دستان آنها رهاست و پاهاشان محکم و استوار می باشد.
 
حق پناهندگی یکی از حقوق حیوانات است که از سوی معصومان علیهم السلام بر آن تأکید و به رسمیت شناخته شده است. حیوانات و پرندگان، گاه در مواقع خطر ممکن است به انسان پناهنده شوند و در باغ، منزل یا خیمه و محلی که متعلق به شخصی است، پناه
گزینند. بنا بر توصیه های معصومان علیهم السلام از این پناهجویی، حقی را تحت عنوان پناہ گزینی بر عهده صاحب پناه گاه به بار می آورد و انسان باید در حفظ امنیت و پناه دادن به پناهجو مسئولانه عمل کند. امام صادق علیه السلام در مورد پرستو دستورهایی دارد، سپس به طور کلی این گونه می فرماید: لأنه استجارک و کل طیر یستجیر بک فآجزه؛ این پرنده به تو پناه جسته است و هر پرنده ای که به تو پناهنده شود، آن را پناه ده.
 
حضرت علی علیه السلام  روایتی نقل نموده است که در آن، مهربانی و پناه دادن رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) را نسبت به گربه نشان می دهد. آن حضرت گزارش می کند که در حضور پیامبر بودیم، ایشان می خواست وضو بگیرد، در این هنگام گربه ای به خانه آن حضرت پناه آورد، پیامبر با گربه به مهربانی رفتار کرد و ظرف آب را که با آن وضو می گرفت، جلوی گربه گذارد، گربه از آن آشامید سپس پیامبر از بقیه آب آن، وضو گرفت.
 
هم چنین در سفری، شتری به حضور پیامبر آمد و به زاری پرداخت. پیامبر به حاضران فرمود که این شتر گمان کرده که صاحبش می خواهد او را فردا قربانی کند. آنگاه به صاحب آن شتر فرمود: آیا حاضری این شتر را بفروشی؟ او در پاسخ گفت: من مالی ندارم که به اندازه این شتر به آن علاقمند باشم. پیامبر به او سفارش کردکه با آن شتر به نیکی رفتار کند.
 
پناه دادن حیوانات گم شده نیز در این رابطه قابل توجه است. با اینکه در منابع فقهی تصریح شده که گرفتن و نگه داشتن حیوانی گم شده، مکروه است، اما در صورتی که از جهات نبود علوفه، آب، سرما، گرمای شدید و درندگان خطر تلف وجود داشته باشد کراهت گرفتن و نگهداری آن برداشته می شود و در مواردی که احتمال تلف آن بالاست، اسلام نگهداری آن را نیز ترغیب کرده است.
 
در واقع، احادیث و بالتبع فقهای اسلامی، حیوانات را از لحاظ توانایی دفاعی و شرایط جغرافیایی که در آن قرار دارند، به دو دسته تقسیم کرده اند: حیوانات گم شده که توان دفاعی دارند یا می توانند از شر درندگان فرار کنند و منطقه رهایش آنها دارای آب و علف کافی است. در این صورت باید رها گذاشت و هرگونه مزاحمت آنها صحیح نیست و در غیر این صورت، آن را باید حفظ کرد و به صاحبش برگرداند، هر چند در صورت تلف ضمانتی در پی ندارد. اما حیواناتی که نمی توانند از خود دفاع نمایند یا از لحاظ تأمین مواد غذایی در منطقه خطر قرار دارند باید اخذ و حفاظت شوند.
 
این مباحث هر چند به حفظ مال مالک اصلی و چگونگی ضمانت در برابر مالک یا عدم مسئولیت در مورد آن برمی گردد، اما به لزوم حفاظت از حیوانات و دفاع از خطرها متوجه حیات آنها نیز به روشنی دلالت دارد و در فروع مختلف، موضوع جان و حیات حیوان، معیار «اخذ ضالة و عدم اخذ آن» قرار گرفته است.
 
پی‌نوشت‌ها:
1. کلینی، کافی، ج ۶، ص ۵۳۷.
2. حرعاملی، وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۳۵۰.
٣. کلینی، کافی، ج ۶، ص ۵۳۹.
4. همان، ص ۳۹۴.
5. همان، ص ۵۴۱.
6. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۱۳۹۴
 
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391