نگاه اهل بیت معصومان علیهم السلام به نظافت؛ تحول در بهداشت فردی و عمومی ؛ مجموعه گفتار معصومان علیهم السلام در مورد طهارت، وضو، غسل و آداب آنها، به ویژه آداب استحمام و توصیف حمام و کارهای بایسته و نبایسته در آن، نشان میدهد که با ظهور اسلام  و نگرش و منش معصومان علیهم السلام بدین مقوله، تحولی جدید و رویکردی نوین در حیات مردم در خصوص بهداشت به وجود آمد و مسلمانان به عنوان یک دستاورد جدید و فرهنگ تازه و الهی به این موضوع نگریسته و اهتمام می ورزیدند. این امر به روشنی اهتمام معصومان علیهم السلام را به بهداشت و در مرحله بعد به محیط زیست نشان می دهد و آن را از همان آغاز مورد اهتمام این آیین و پیروان آن معرفی می نماید.
 
در باره اهمیت حمام، احادیث متعددی از معصومان علیهم السلام در زمانها و شرایط مختلف وارد شده است. امام علی علیه السلام آن را به عنوان بهترین مکان معرفی نموده است، از آن رو که در آن مواد زاید و ناپاکی ها از بدن انسان زایل می شود. پیامبر اکرم صلى الله علیه وسلم داروی برخی امراض، از جمله بلغم را استحمام می داند. امام صادق علیه السلام رفتن به حمام را در صورتی که یک روز در میان باشد موجب چاقی و اگر هر روزه انجام گیرد، عامل کاهش وزن می داند و قریب همین مضمون از امام حسن فی نقل شده است، چنانکه امام زین العابدین (علیه السلام) نیز به این خواص استحمام تصریح کرده است.
 
رعایت بهداشت حمام و نیز استفاده از پوشش، به ویژه در حمام های عمومی، سیره گفتاری و رفتاری آن بزرگواران بود و بدین گونه از ایجاد هرگونه ناهنجاری جسمی و اخلاقی جلوگیری می کردند. از نکات دیگر در این باره دعاهای مخصوصی است که معصومان علیهم السلام هنگام ورود به حمام و در حال استحمام می خواندند. از دیگر مسائل بهداشتی، پرهیز از استحمام با شکم پر یا در حال گرسنگی، مسواک نمودن در حمام، شست وشو با شوینده های مخصوص، خوشبو نمودن خود پس از استحمام و مانند آن است.
 

اقدامات امام علی علیه السلام در دوران حکومت

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در دوران کوتاه حکومت خویش (۳۵-۴۰ ق) اقدامات مهمی را انجام داد که بخشی از آنها به مسائل زیست محیطی ارتباط داشت. ایشان افزون بر گماشتن مسئولان رسمی در مناطق مختلف قلمرو حکومت خویش، عیون و جاسوسان مخفی تعیین می کرد که بر امور کارمندان و کارگزاران از سویی، و وضعیت شهرها و مناطق مختلف، از لحاظ رعایت مقررات و از جمله حفاظت محیط زیست و بهداشت از سوی دیگر، نظارت نموده و اخبار مربوط را مستقیما به امام گزارش کنند. این تنها نبود، بلکه آن حضرت خود نیز - بنا بر بعضی نقل‌ها در ایام آرامش و حضور در کوفه، هر روز در بازارها میگشت و امر به معروف می نمود و شخصأ به اوضاع رسیدگی میکرد.
 
با نظارت دقیق و همه جانبه ای که آن حضرت در امور شهرها و وضعیت مردم داشت آثار مفیدی در مسائل زیست محیطی به وجود آمد. یکی از آنها دستور ایشان در مورد فاضلاب بود، چنانکه در گزارشی آمده است: امام علی علیه السلام دستور داد تا فاضلاب هایی که از پشت بام ها و حوض ها در کوچه ها ریخته می شد و همچنین آب کنیفها (دستشویی ها) قطع شود.؟ همچنین امام از تجمع افراد مزاحم و هرزه در برخی محله های کوفه که افزون بر مشکلات اخلاقی، مشکل زیست محیطی از قبیل ریختن زواید مواد غذایی و سر و صداهای مزاحم داشتند، جلوگیری کرده و حتی آن محله را خراب نمود.
 
یکی از نخستین اقدامات رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در مکه و پس از بیعت انصار با آن حضرت در لیلة العقبه، تعیین فردی از میان هر گروه به نام «عریف» بود.اعرافه به معنای تولیت امور قوم و طایفه و پذیرفتن مسئولیت و سرپرستی آنان است و عریف که در واقع از میان کارشناسان و بزرگان یک قوم برای سرپرستی امور آنان انتخاب می شد، واسطه ای میان پیامبر و آن قوم در امور مختلف زندگی روزمره آنان بود.سیاست یاد شده، پس از ورود آن حضرت به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی ادامه یافت، چنانکه ابوعزیز جندب بن نعمان از سوی آن بزرگوار، عریف قوم خود و رابع بن خدیج انصاری نیز در مدینه به عنوان عریف قومش منصوب شد.
 
در روایات اسلامی مقام عرافه و عریف به طور مکرر آمده و در بعضی از آنها نکوهش شده است که منظور از آن، افرادی است که عریف حاکم ظالم شده و در ظلم و تعدی به مردم، او را یاری می رساندند. عریف وظایف مختلفی داشت که یکی از آنها نظارت بر وضعیت نظافت و بهداشت شهرها و محله ها و جلوگیری از آلودگی مواد لبنی و غذایی و میوه ها بود. شخص عریف به شهر و خیابانها و محله ها نظارت داشت و موارد تخلف را جلوگیری می نمود و در صورت وقوع، با آن برخورد می کرد.
 
این سنت در زمان خلفا نیز به اجرا درآمد. آنان افزون بر نظارت مستقیم و گماشتن جاسوسان، برای کنترل امور مختلف مردم، از جمله امور بهداشت بازار و تولید بهینه محصولات، از عریفان نیز سود می جستند و برای آنان عناوین دیگری چون «عامل السوق» یا «عامل ارجاة» (با توجه به مکان مورد نظرش) و غیره نیز استفاده میکردند.
 
امام علی علیه السلام از سیره رسول الله تبعیت کرده، در طول چهار سال و اندی که روی کار آمد عریفهایی داشته و اموال و عطایا را به وسیله آنان تقسیم و اوضاع و احوال را قهرا به کمک آنان تحقیق و گاهی مجرمین را به دست آنها تنبیه میکرد.ا براساس آنچه بیان شد، از وظایف مهم عریف، نظارت بر بازار و بهداشت آن و لزوم حفظ بازارهای اختصاصی و نیز محدوده اختصاصی هر فرد بازاری بود که در صورت کوتاهی، مؤاخذه می شد، چنان که امام علی علیه السلام و دستور داد عامل السوق اهواز را بر اثر خیانت، زندانی کردند و هنگامی که مشاهده کرد جمعی در بازار از محوطه ای که برای خود داشتند تجاوز کرده اند، دستور داد آن را خراب کنند.
 
طبیعی است که امروزه نیز باید مأموران حکومت، با تأسی به سنت رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و امیرالمؤمنین علی لا بر شرایط زیست محیطی تولیدات مختلف نظارت مستمر داشته و هرگاه کارخانه یا محصول آن با شرایط زیست محیطی تطبیق نداشته باشد یا مسئول و مجموعه ای در تضاد با استانداردهای محیط زیست عمل کنند، آنها را تنبیه و جریمه نمایند.
 
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391