یکی از وجوه هویت، هویت جنسیتی است. به نظر می رسد این وجه از هویت در تحولات هویتی مدرن و پسامدرن به خصوص با غلبه فضای مجازی بر زندگی های روزمره بیشتر تحت تأثیر قرار گرفته است. این فرآیند با استفاده از منابع فکری متضاد و متفاوت، از بنیادگرایی گرفته تا لیبرالیسم و پسامدرنیسم، باعث به وجود آمدن روایت‌های متفاوت از هویت جنسیتی شده که در راستای اعمال سلطه یا مقاومت در برابر آن هستند. هدف تحقیق این خواهد بود که این روایت‌های متعارض فارغ از این که در راستای سلطه با مقاومتند، چگونه در فضای مجازی به وجود می آیند و متحول می شوند.
 
در راستای این هدف پس از ترسیم مؤلفه ها و وجوه اصلی فضای مجازی، یک الگوی پیشنهادی برای بررسی هویت جنسیتی ارائه خواهد شد. سه وجه اصلی این الگو عبارتست از: آگاهی فردی، بدن و ساختار اجتماعی که خود شامل عوامل عینی و عوامل گفتمانی است. هر یک از این وجوه دارای شاخص هایی است که در مجموع دوازده شاخص به عنوان مؤلفه های بررسی هویت جنسیتی در یک الگوی کاربردی و جامع تعریف خواهند شد.
 
سؤال اصلی این است که فضای مجازی کدام یک از این شاخص ها را بیشتر تحت تأثیر قرار می دهد و نمودهای آن کدامند؟ فرضیه تحقیق این است که مهم ترین وجه هویت جنسیتی که در فضای مجازی تحت تأثیر قرار می گیرد بدن است. بررسی فرضیه با روش توصیفی - تحلیلی بوده و به تناسب از تحلیل گفتمان و مباحث پسااستعماری نیز بهره گرفته خواهد شد. بنابراین به نظر می رسد گرچه شاخص هایی مثل کلیشه های جنسیتی و گفتارهای اجتماعی جنسیت در سطح کلان و خرد تحت تأثیر فضای مجازی است، اما تمرکز اصلی در تکوین روایت‌های هویت جنسیتی بر بدن است. این امر از تبلیغات تا اشکال جدید اعتراضات سیاسی و اجتماعی به خصوص در غرب مشهود است.
 
حضور در فضای مجازی و استفاده از آن در میان جوانان ایرانی روز به روز در حال افزایش است. تأثیرپذیری از این فضا به لحاظ گستردگی اینترنت و دسترسی همگان، حتی افرادی که در نقاط دور دست با امکانات محدود زندگی می کنند، پدیده ای است که در جامعه‌ایران امروز در حال افزایش است. شاید بتوان گفت که یکی از مهم ترین آن، تأثیر بر فرآیند جامعه پذیری کاربران است، خصوصا جوانان که بزرگترین طیف مخاطبان و فعالان این فضا هستند، است. بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع در این مقاله به طور مشخص به بررسی تأثیر حضور در فضای مجازی بر جامعه پذیری کاربران پرداخته ایم. نمونه تحقیق شامل ۳۷۱ نفر از دانشجویان دانشگاه یزد است که به روش نمونه گیری طبقه ای چند مرحله ای انتخاب شده اند. دو متغیر اصلی تحقیق اینترنت و جامعه پذیری است. چارچوب نظری تحقیق را نیز نظریه گیدنز تشکیل می دهد. ابعاد متغیر وابسته تحقیق حاضر عبارت است از روابط و کنش متقابل، آگاهی، باز اندیشی، جدایی از زمان و مکان و یادگیری مفاهیم جدید است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل آماری داده ها حاکی از آن است که بین میزان استفاده از اینترنت و جامعه پذیری در دو بعد بازاندیشی و یادگیری مفاهیم جدید، رابطه معنی داری وجود دارد. هم چنین بین میزان دریافت اطلاعات از اینترنت و جامعه پذیری در دو بعد کنش متقابل و یادگیری مفاهیم جدید نیز تفاوت معنی داری مشاهده شده است.
 
با توسعه روزافزون فضای مجازی، نگرش سنتی به زندگی بشر متحول و شیوه‌های سنتی عمل سیاسی دگرگون شده است. تغییر ماهیت رفتار جمعی و سرشت جنبش های اجتماعی و دگرگونی روشهای مبارزه سیاسی، در این راستا قابل تحلیل است. در چنین شرایطی این پرسش وجود دارد که فضای مجازی چه ظرفیت‌های پنهانی برای نافرمانی مدنی به مثابه بدیل رقابت های سیاسی مسالمت آمیز فراهم می کند؟ به نظر می رسد، گسترش روزافزون ضریب نفوذ و تعداد کاربران فضای مجازی در ایران، ظرفیت‌هایی برای نافرمانی مدنی الکترونیکی و دیجیتالی فراهم ساخته است.
 
روش پژوهش حاضر توصیفی - اسنادی است و برای تأمین داده های آن از یافته های مطالعات تطبیقی بهره گیری می شود. براساس یافته های تحقیق، بخشی از این ظرفیت پنهانی پس از انتخابات سال ۱۳۸۸ آشکار شد. تسهیل ارتباطات، خبرسازی و خبررسانی، نامه پراکنی، سازماندهی منابع و بسیج نیروها و امکانات، جلب توجه افکار عمومی در داخلی و خارج کشور، انگیزش احساسات عمومی، گسترش موج مخالفت، تشدید فضای دو قطبی، و... در این زمره قرار دارند. بررسی و تبیین علمی این پدیده و پیامدهای آن، ضرورت تقویت نهادهای مدنی در ایران را آشکار می سازد و بر نقش مهم آن در نهادینه ساختن رقابت های سیاسی سالم و جلو گیری از گسترش نافرمانی مدنی به فضای مجازی مهر تأیید می زند.
 
شکوفایی و تحقق بخشیدن به هویت دانشجویان یکی از معیارهای مهم دانشگاه مطلوب در جامعه ماست. هویت دانشجویی می تواند از عوامل متعددی که در فضای دانشگاهی با آنها در تعامل است، تأثیر پذیرد. به دنبال بسط تکنولوژی‌های نوینی مانند اینترنت و عدم همسانی فضای مجازی مدرن و جامعه ما حضور در فضای مجازی تأثیرات عمیقی بر هویت دانشجویان به عنوان بزرگترین طیف مخاطب و فعال این فضا می گذارد. این مطالعه که با روش توصیفی - اسنادی صورت گرفته است، به ارائه نظریه‌های اجتماعی با رویکردهای مثبت، منفی و میانه رو می پردازد. هدف از این مطالعه پاسخ به این سؤال است که حضور در فضای مجازی چه تأثیری بر هویت کاربران دانشجو دارد؟ بررسی مطالعات، آثار و منابع علمی بیانگر آن است که تجربه حضور در فضای مجازی با توجه به ساختارهای مختص آن، افزایش دامنه تعاملات اجتماعی دانشجوی در این فضا و دستیابی او به دامنه وسیعی از اطلاعات گوناگون، پنداشت او را از کیستی و چیستی خود دگرگون می کند. و دانشجو تغییراتی جدی را در بعد هویتی پذیرا شده و به شاخص های هویت مدرن دست می یابد. از این رو برای تحقق هویت دانشجویی و کاهش شکاف بین فضای فرهنگی جامعه دانشگاهی و جامعه مجازی ضروری است. ضمن فراهم نمودن ابزارهای ذهنی و عینی و تقویت فرهنگی آموزش، به تقویت سرمایه فرهنگی نهادینه شده و سرمایه فرهنگی عینی دانشجویان نیز توجه نمود. هم چنین با ایجاد فضاهای مجازی علمی با توجه به شاخصه های هویت ایرانی - اسلامی زیر نظر وزارت علوم و تحقیقات و فن آوری از یک سو فرهنگ بومی فضای مجازی به فرهنگ برتر علمی تبدیل می شود و از سوی دیگر تعامل دانشجویان ایرانی با دانشجویان سایر دانشگاه های دنیا نیز امکان پذیر می گردد.
 
منبع: فضای مجازی و هویت، دکتر شقایق حیدری، انتشارات تمدن ایرانی، چاپ دوم، تهران، 1394