انسان و مقومات انسانیت

در میان موجودات عالم شاید تنها انسان است که از ویژگی "تقدم پیدایش جهت وجودی وی بر جهت ماهوی" او برخوردار می باشد. شاید این تعبیر با مبانی فکری و فلسفی شناخته شده امروز جهان اسلام که حول محور اصالت وجود. و تشکیک و وحدت آن می چرخد خیلی همسو نباشد و حق هم همین است لیکن اگر این تعبیر درباره انسان با نوعی تفسیر و تحلیل همراه باشد و با یک سلسله مقدمات و مبانی دیگر تبیین گردد می تواند تفسیری درست از انسان ارائه دهد. زیرا که انسان موجودی است که در آغاز فاقد هر نوع فعلیات و توانائیها و گرایشها و تمایلات و کمالات است و در عین حال مجهز و دارای استعدادها برای "شدن" و بدست آوردن و واجد شدن است و با چنین قابلیتی است که می تواند بصورت نمونه و الگو، و در یک کلمه تجلی و مظهر همه نوع بودها و ارزشها و بایدها و نبایدها درآید و آنچه که در آغاز و بالفعل فاقد آنها بوده است بتدریج بدست آورد. و به تعبیر دیگر انسان در آغاز اگر انسان است این حمل عنوان "انسان" بر او ، در واقع حمل حقیقی نمی باشد. چون از مقدمات انسانیت و عناصر اصلی تشکیل دهنده انسانیت - اگر از کلمه عناصر استفاده شده است نوعی ضیق عبارت است . چیزی را بالفعل ندارد و این مقومات و عناصر محوری به مرور و در بستر حرکت ذاتی و جوهری و دگرگونیهای ماهوی و شخصیتی بدست می آید. و طبق قواعد همسو با قاعده تحول ذاتی اشیا مانند قاعده ارزشمند "اتحاد عاقل و معقول" و قاعده های "هر عاقلی مجرد است و هر مجردی عاقل است" و قاعده ارجاع فصول اخیره به انواع جوهری بحقایق وجودی و صور خارجی که هر کدام در محل خودش بطور مستوفی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است انسان نهایی و متوجه بسوی مقصد بطور جدی با انسان آغازین متفاوت بوده و مثل اینست که گویی بین این دو تغایر نوعی و ذاتی برقرار است به تعبیر بعضی از بزرگان وادی معرفت: فاصله میان بعضی از انسانها آن قدر فراوان و زیاد است که گاهی بیشتر و برجسته تر از فواصل میان انواع دیگر حیوانات به چشم می خورد. و اگر در تعابیر حکیم بزرگی مثل صدرای شیرازی - رحمة الله تعالى علیه - آمده است که می توان گفت: انسان نوع واحدی نیست بلکه هر فردی از انسان نوع مستقل به حساب می آید، اشاره به همین مطلب است.
 
انسان آغازین آنچه که از انسانیت و مقومات انسانیت واجد است همان شکل و نمای انسان است و به تمام معنی بالقوه است و بتدریج با اکتساب و کار و تلاش همراه با تفکر صحیح جوهره و ضمیر مکمون خودش را ابراز کرده و ظاهر می سازد و گاهی آن قدر میان آغاز و انجام فاصله هست که گویی این انجام با آن آغاز رابطه نداشته و نوعی با هم بینونت واقعی دارند. و این همان مطلب ارزشمندی است که در بعضی از تعبیرات آورده می شود که انسان نوع واحد نیست، این سخن اگر درست مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و آثار و لوازم آن بطور جامع مورد ارزیابی واقع شود موجب تغییر و دگرگونی در خیلی از مسائل فلسفی و منطقی خواهد شد. که البته تحلیل هر کدام از آنها از حوصله این نوشتار خارج است و به علت عدم تناسب آن با موضوع مقاله از آن صرف نظر کرده و بررسی آنها را به جای دیگر و وقت جداگانه موکول می نمائیم.
 
باری آنچه که از مجموعه تحلیل های فوق بدست آمد این است که انسان در میان موجودات عالم آفرینی پویایی اندیشه و عمل جوهره و هویت واقعی ومطلوب خویش را ظاهر و آشکار می سازد و در جوهره آن همه نوع توانائیها و گرایشها و قابلیتها بصورت نامحدود ودیعه گذاشته شده و در بستر کوششهای مستمر و طاقت فرسا از مرحله قوه به فعلیت می رسند و چهره واقعی انسان را نشان میدهند و شخصیت انسان را ظاهر می سازند و چون انسان دارای جوهره اندیشه و تفکر است و هویت واقعی وی را ابعاد معرفتی و علمی او می سازد و با توجه به اصل والا و بلند اتحاد عاقل و معقول، انسان در سایه توسعه و گسترش معقولات و معلومات بالذات خود آن قدر وسعت پیدا خواهد کرد که همتای مجموعه جهان هستی خواهد بود و شاید تعریفی که فیلسوفان بزرگ از فلسفه ارائه داده اند و آن را صیرورة الانسان الفعلی مضاهیا للعالم العینی دانسته اند و انسان دارای بینش فلسفی را آئینه و عصاره مجموعه جهان هستی معرفی کرده اند برای اشارت به همین معنا بوده است. انسانها با همان معارف و یافتهای مطلق عقلانی رشد پیدا کرده و خود را می شناسانند و تفاوت مدارج انسانی و جایگاه نفس الامری آنان به اندازه درک و دریافت آنان از معارف و حقایق عالم است و اوج فکر و اندیشه یک انسان پویا و متحرک و سالک در همان آرا و افکار بلند و والای فلسفی و شهود حقایق عالم وجود با چشم دل و ضمیر باطن تجلی می یابد.
 
 وقتی عقل آدمی قدرت و توان خویش را برای استخراج مسائل از درون معقولات و مطالب گوناگون بکار می گیرد و می تواند آنها را سازمان دهی کرده و بصورت صحیح از آنها بهره برداری نماید و از طرف دیگر دل و قلب وی نیز آن قدر از روشنائی و نورانیت برخوردار است که می تواند معلومات و یافته های عقلانی را بصورت شفاف و آشکار در عالم خودش دریابد و مشاهده کند در این صورت می توان گفت انسان بعنوان نوع الانواع و نوع اکمل بر آن منطبق بوده و بر وی قابل حمل است و آن فرد مصداق بالحمل الشایع این نوع می باشد و انسان کامل آن انسانی است که بتواند میان عقل و دل همراهی بوجود آورده و آنها را با هم آشتی دهد و بتواند میان مشاهدات و تحلیلهای ذهنی و عقلانی طوری وحدت و انسجام برقرار نماید که پشتوانه مشاهدات او استدلال منطقی و قالبهای برهانی بوده و ملاک ثبات و استحکام استدلالهای وی همان کشف و شهود و دریافت عینی و واقعی حقیقت ادراکات و تحلیلهای عقلانی و ذهنی باشد و از همین تحلیل بوضوح روشن می شود که در مکتب انسانهای متکامل طرق الى الله بعدد انفاس خلایق بوده و زبانهای شریعت و طریقت تفاوتشان میزان دریافت و ادراک مخاطبین میباشد و در میان آنها تغایر و بینونت واقعی موجود نمی باشد.
 
منبع: امید اسلام، معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1390