در اثر سیره و سنت معصومان علیهم السلام علیهم السلام و فرهنگ سازی آنان، مسلمانان در بهداشت، به پیشرفت‌های شگرف دست یافتند. آنان مسئله بهداشت را از طریق ساختن حمامهای عمومی و خصوصی گسترش دادند. در این باره هر چند منابع موجود به صورت تفصیلی و با جزئیات نمی پردازند، اما در لابه لای گزارش‌های رسیده می توان پیشرفت های مورد نظر را مشاهده کرد، از جمله ابودلف در باره کرج که در شرق نهاوند قرار داشته و اکنون چیزی از آن باقی نمانده است، می گوید که این شهر از بروجرد کوچک تر است، ولی با این همه، شهر مهمی بوده روی بلندی ساخته شده و دو فرسخ طول داشته است.(1) هم چنین لسترنج در باره این شهر می نویسد:
 
این شهر چندین گرمابه داشته و خانه خوش ساخت آن غالبا از خشت خام بوده، باغات زیاد نداشته و اندک زمین اطراف شهر بسیار حاصلخیز بوده است.(2) مقدسی در باره ساوه که از شهرهای جبال بوده و اکنون جزء استان مرکزی ایران و در غرب قم واقع است، می گوید:شهر مستحکم است، حمام های خوب دارد و مسجد جامع آن کنار جاده و دور از بازار واقع است.(3)
 
یکی از نویسندگان در باره وضعیت بهداشت، به ویژه حمام سازی در جهان اسلام که تحت تأثیر تعالیم اسلام و سیره رهبران معصوم علیهم السلام  آن پدید آمد، می نویسد: ساخت حمام‌ها بر اساس دستورهای بهداشتی اسلام صورت گرفت. شهرهای اسلامی به کثرت حمام، متمایز بودند. گفته میشود بغداد هزار حمام داشت و رصافه نصف آن. در فسطاط نیز حدود ۱۱۷۰ حمام وجود داشت. در هر حال هیچ شهری نبود که یک یا چند حمام نداشته باشد. نقشه حمام ها به شرح زیر بود: هر حمام چند غرفه داشت: غرفه نخست که غمناک بود چندین نیمکت و نشیمنگاه داشت. مراجعان در آنجا می نشستند و قهوه میخوردند. صاحب حمام یا معلم نیز در همین غرفه جلوس میکرد. غرفه (حجره) دوم، رختکن بود که البته اندکی گرمی داشت. آنگاه وارد غرفه سوم می شدند که چنان حرارت داشت که عرق انسان را در می آورد. در اطراف این غرفه افراد و کارکنانی بودند که کارشان دلاکی (کیسه کشی) و شست و شوی مراجعان با صابون بود. هر هفته روزهای جمعه حمام ها را عطر و گلاب می زدند. در هر حمام به طور متوسط پنج نفر کار میکردند: حمامی، قم، نظافتچی، آتش کار و سقاباشی.(4)
 
 نویسنده ای دیگر در باره وضعیت حمام ها می نویسد: غرفه های حمام با گنبدهایی پوشیده می شد و هر گنبد روزنه هایی داشت که در آن شیشه تعبیه شده بود تا نور به داخل حمام بتابد، غالب حمام ها با موزاییکهای رنگارنگ و نقاشی های خیالی تزیین می شد و دیوار و کف حمام را با ماده ای چنان اندود می کردند که بیننده گمان می برد از سنگ مرمر ساخته شده است. حمامها دو دسته بودند: حمام های مردانه و حمام های زنانه و از هنگام سحر به روی مراجعان باز میشد. حمام ها بر پایه اصول و ارزش های اسلامی ساخته می شد و اصول نظافت و طهارت را به دقت مراعات می کردند. اهتمام مسلمانان در نقاط گوناگون جهان اسلام به بیمارستان و شفاخانه کمتر از حمام نبود. مردم مسلمان در سایه تعلیمات اسلام و تلاش های پیامبر مکرم اسلام صلى الله علیه وسلم و خاندانش به زودی شاهد ساخت و ساز مراکز بهداشتی و درمانی در نقاط مختلف و شهرهای گوناگون اسلامی بودند. (5)
 
در قرن سوم (۲۵۹ ق) احمد بن طولون در مصر فرمانروا بود. او نخستین بیمارستان بزرگ را در مصر ساخت که قسمت زنانه و مردانه جداگانه داشت. این بیمارستان برای افراد عادی بود نه سپاهی. بیمار هنگام ورود به بیمارستان، لباس و پول خود را به امانت می سپرد و پوشش و رختخواب ویژه بدو می دادند. ابن طولون برای این بیمارستان شصت هزار دینار خرج کرد و هر جمعه برای بازرسی بیمارستان و عیادت بیماران شخصا بر می نشست و آنجا می آمد. هم چنین او در مساجد شربت خانه ای ساخته بود، شامل انواع دوا و شربت که روزهای جمعه طبیب در آنجا بیماران سرپایی را معالجه می کرد. در این بیمارستان یک بخش خاص نیز مربوط به دیوانگان بود، در حالی که در بغداد بیمارستان بزرگی ویژه مجانین وجود داشت. سپس تعداد بیمارستان ها افزایش یافت و در سال ۳۰۴ ق به پنج واحد رسید.(6) هر یک از شهرهای بزرگ دیگر ممالک اسلامی مانند شیراز و اصفهان و واسط نیز بیمارستانهای خاص خود را داشت.(7)
 
پی‌نوشت‌ها:
1. یاقوت حموی، معجم البلدان، ج ۴، ص ۴۴۶.
2. گای لسترنج، جغرافیایی تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص ۲۱۴.
3. مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ص ۴۲ و گای لسترنج، جغرافیایی تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی،ص228
4. حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام السیاسی، ج ۴، ص ۶۰۳ - ۶۰۵. برای توضیح بیشتر، ر.ک: محمد کاظم مکی، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ص ۱۲۸ - ۱۲۹.
5. محمدکاظم مکی، همان، ص ۱۲۹ و آندره میکل، اسلام و تمدن اسلامی، ج ۱، ص ۲۱۸
6. آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج ۲، ص ۴۱۹
7. مقدسی، احسن التقاسیم فی معرة الاقالیم، ص ۴۳۰.
 
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391