زیارت جامعه در آینه پژوهش

درباره ویژگی‌های انسان کامل مطالب فراوانی در قرآن مجید و روایات و ادعیه و زیارت‌ها و نیز در کتاب‌های کلامی و فلسفی و عرفان مطرح شده است. علت توجه زیاد به این موضوع، نقش و جایگاه خاص انسان کامل به عنوان خلیفه خدای سبحان است که هم در عالم تکوین مسئولیت خطیری دارد و هم در عالم تشریع، و از آنجا که هر فیض و عنایت الهی به واسطه و در پرتو او به سایر موجودات می‌رسد، لازم است که درباره ابعاد گوناگون وجودی وی مطالعات بیشتری ـ افزون بر آنچه در حال حاضر در دسترس است ـ صورت گیرد. پژوهش درباره انسان کامل فقط تحقیق علمی نیست، بلکه در عرصه عمل هم فواید بی‌شماری در بردارد.
یکی از کاربرد‌های آن ارتباط بهتر و صحیح‌تر با او برای نایل شدن به فیوضات الهی است که در قالب زیارت و توسل و یاری خواهی از ارواح مقدس و مطهر مطرح است. کاربرد دیگر آن در بحث شفاعت است و اینکه ایا در برزخ هم، شفاعت وجود دارد یا مختص به عالم قیامت است؟ و اینکه چند نوع شفاعت وجود دارد و حد و اندازه آن چیست؟ و مباحثی از این قبیل.
اشاره شد که درباره اوصاف انسان کامل در زیارت نامه‌ها هم سخن به میان آمده است. زیارت یا مأثور است یا غیر مأثور. زیارت غیر مأثور از سوی افرادی مثل عالمان دین برای گفتگو با زیارت شونده بیان شده است و زیارت مأثور جملاتی است که اهل بیت عصمت و طهارت آن را بیان فرموده‌اند.
زیارت مأثور از آن رو که از زبان مبارک و مطهر ولی الله مطلق صادر شده، ارزش و اهمیت فوق العاده‌ای دارد؛ زیرا در سایه آن می‌توان به قدر منزلت و جایگاه زیارت شونده پی‌برد. نیز در پرتو آن با علوم و معارفی که افراد اندکی توانایی ابراز آن را دارند، آشنا می‌شویم؛ علوم و معارفی که می‌توان از آن به عنوان حجتی گویا در مباحث دقیق معرفت الله بهره‌مند شد.

زیارت جامعه

زیارت‌نامه‌هایی که تحت عنوان زیارت جامعه یاد شده‌اند، مضامینی‌اند که به وسیله آنها می‌توان همه ائمه هدی (علیه السّلام) را زیارت کرد. شاید علت دیگر این وجه نام‌گذاری، تصویر نسبتاً جامعی است که در این زیارت‌ها از ائمه (علیهم السّلام) ارائه شده است.[۱]
زیارت جامعه، زیارتی است که آن را شیخ طوسی در تهذیب و شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه نقل کرده‌اند. مرحوم مجلسی درباره آن می‌گوید: این زیارت بهترین زیارت جامعه از نظر متن و سند و فصیح‌ترین و بلیغ‌ترین آنهاست. پدر ایشان نیز در شرح من لایحضره الفقیه می‌گوید: این زیارت، بهترین زیارت و کامل‌ترین آنهاست و من همواره در پرتو آن به زیارت ائمه (علیهم السّلام) در اعتاب مقدسه نایل می‌شدم.[۲]

شرح‌های زیارت جامعه

به علت محتوا و مضمون بی‌نظیر و معارف عرشی زیارت جامعه، شرح‌های ارزشمند و درخور توجهی بر آن نوشته شده است که در ذیل به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود:
۱. شرح الزیاره الجامعه الکبیره ، اثر مولا محمد تقی مجلسی (م۱۰۷۰) که در ضمن لوامع صاحبقرانی طرح شده است؛
۲. شرح الزیاره الجامعه الکبیره، اثر بهاءالدین سید محمد نائینی مختاری معاصر شیخ حر عاملی؛
۳. الاعلام اللامعه فی شرح الجامعه، اثر سید محمد طباطبائی، جد سید مهدی بحرالعلوم؛
۴. الانوار اللامعه فی شرح الجامعه، اثر سید عبدالله شبّر؛
۵. شرح الزیاره الجامعه الکبیره، اثر شیخ احمد احسائی؛
۶. الانوار الساطعه فی شرح زیارهالجامعه، اثر شیخ جواد کربلایی؛
۷. شرح زیارت جامعه کبیره، اثر میرزا علی نقی طباطبائی؛
۸ شرح زیارت جامعه کبیره، اثر میرزا محمد علی چهاردهی؛
۹. شرح زیارت جامعه کبیره، اثر محمد هادی شیخ الاسلامی.[۳]
۱۰. یکی از شرح‌های زیبای این زیارت‌نامه، شرح فیلسوف و عارف معاصر ایت الله شیخ عبدالله جوادی آملی تحت عنوان «ادب فنای مقربان» است. با آنکه این شرح هنوز کامل نشده، ولی برخی از مجلّدات آن سه بار و برخی چهار بار تجدید چاپ شده است.[۴]
به سبب ویژگی‌های شایان توجه و درخشانی که در این شرح وجود دارد، چکیده بسیار فشرده‌ای از بخش‌هایی از آن را ارائه می‌کنیم.

منشور امامت

زیارت جامعه، بسان سیل از کوهسار وجود هادی امت، حضرت ابوالحسن ثالث، علی بن محمد نقی(علیه السّلام) سرازیر شده است و در آن در پوشش بیان فضائل انسان کامل، معارف عمیق توحیدی و ولایی، مطرح شده است.
امام هادی(علیه السّلام) در این زیارت، ائمه اطهار را با جلوه‌های گوناگون مطرح ساخته تا زائر ، آنان را از زوایای مختلف تماشا کند و آنان را الگوی خود قرار دهد.
در این زیارت، مهمان با انواع غذاهای امام شناسی، بزرگ داشته می‌شود. در واقع این بیانات عرشی امام علی النقی یک دوره امام شناسی است.
متن این عبارت‌ها به گونه‌ای است که صدور آن از غیر معصوم محال است؛ وانگهی مضامین آن با قرآن هماهنگ است و این، نکته‌ای است که پژوهشگر را از بحث سندی آن بی‌نیاز می‌سازد.
شخصی به نام موسی بن عبدالله نخعی به حضرت علی النقی(علیه السّلام) عرض کرد: یابن رسول الله ! مرا به زیارتی با بلاغت کامل آموزش ده که هر گاه در صدد بودم یکی از شما را زیارت کنم، از آن طریق باشد. آن گاه حجت علی الاطلاق خداوند متعال، امام هادی(علیه السّلام) این زیارت را بیان فرمودند.

پی نوشت :

[۱] . ر.ک: سیمای ائمه در شرح زیارت جامعه کبیره، علی نظامی، ج۱،ص۲۰،و۲۱.
[۲] . ر.ک: مفاتیح الجنان (زیارت دوم از زیارت‌های جامعه)
[۳] . ر.ک: مقدمه سیمای ائمه(ع).
[۴] . از این مجموعه تا کنون چهار جلد منتشر شده است.

/خ