انسان کامل از جمله مباحث ریشه دار عرفانی است که در طول تاریخ مطمح نظر اندیشمندان عرصه عرفان بوده است. به عبارتی مسأله انسان کامل با عرفان نظری پیوند عمیقی داشته و به همراه مسأله توحید، هسته اصلی عرفان را شکل می دهد. اهل الله معتقدند که انسان کامل آیینه تمام نمای حق و الگو و معیاری برای افراد انسانی است و آنگاه که حضرت حق اراده شهود ذاتی خود را کرد، با تمام اسماء و صفات در او تجلی نمود. انسان کامل مظهر اسم اعظم الهی و جامع جمیع اسماء و صفات است که در دامنه هستی گسترده شده و به آن وجود بخشیده است.
 
ابن عربی انسان را خلیفه و کون جامع نام نهاد؛ علت این تسمیه، جامعیت انسان کامل می باشد که همه حقایق عالم وجود در وی نهفته است. از مجرای انسان کامل است که سایر موجودات از فیض الهی بهره برده و وجود می یابند و از این روی همه پدیده ها را مظهر انسان کامل
 
گویند؛ انسان کامل بعد از خلق جهان نیز باعث بقاء و دوام فیض بر مظاهر عالم است و همچنین مظاهر عالم وجود، قوس صعود را به واسطه انسان کامل طی می کنند. انسان کامل روح و جان همه موجودات عالم است که در جانها نفوذ کرده و در دلها و قلبها رسوخ نموده، اگر در جهان نباشد زمین اهلش را فرو خواهد برد. که «لولا الحجة لساخت الأرض بأهلها».
 
یکی از صاحبنظران بزرگ در ساحت عرفان و موضوع انسان کامل ابن عربی است. به طوری که در طول قرون متمادی اکثر عرفا به بسط و شرح نظرات او پرداخته اند. او انسان کامل را جامع کمالات و روح عالم و شایسته مقام خلیفة اللهی می داند و در بخش عظیمی از کتابهای فصوص الحکم و الفتوحات المکیة به این مطلب پرداخته است. بسیاری از حقایقی را که وی در کتب خود ذکر می کند، بنابر ادعای خود او، با چشم دل به شهود آنها پرداخته و بعد به چینش نظام و هندسه جهان بر اساس دیدگاه عرفانی و شهودات خویش پرداخته است. تا جایی که محیی الدین را تدوین گر عرفان نظری به شمار می آورند.
 
حضرت امام خمینی(رحمه الله) نیز به عنوان یکی از عرفای بزرگ قرن معاصر، معتقد است که انسان کامل تنها مظهر اتم و اکمل آن حضرت ختمی مرتبت و ائمه معصومین علیه می باشند؛ می توانند این خلافت را دارا شده و به این مقام دست یابند. آنان آغاز و انجام دایره وجود و اولین و آخرین حلقه زنجیره هستی و سبب های اتصال آسمان الوهی و ربوبی و صعق خلقی اند. آنان خلق را به هدایت های تکوینی و تشریعی در نهان و آشکار هدایت می کنند و نشانه های تام و تمام خدا و انوار درخشان اویند. همچنین ایشان انسان کامل را با مشیت مطلقه مطابق دانسته و آن را همان حقیقت محمدیه و علویه می داند و این از نظرات بی بدیل ایشان است که ملهم از روایت اهل بیت(علیهم السلام) می باشد.
 
اما آنچه در این نوشتار مقصود است بیان حقیقت و تعریف و جایگاه انسان کامل در قوس نزول و صعود و مصادیق حقیقی آن از منظر و دیدگاه محیی الدین ابن عربی و حضرت امام خمینی(رحمه الله) به این عارف به نام شیعی و همچنین مقایسه و تطبیق آنها و بیان تفاوت نظرات این دو عارف بزرگ و بیان ریشه دار بودن فرهنگ انسان کامل در منابع و مآخذ عرفان شیعی است.
 
سرشت انسانی همواره طالب و جویای کمال واقعی بوده است؛ به همین دلیل بحث در مورد انسان کامل، به عنوان اشرف مخلوقات، در طول تاریخ در میان جوامع و مکاتب مختلف مطرح بوده است و هر یک به بیان تعریفی از انسان و تبیین جایگاه او در هستی و راههای رشد و راهیابی او به سعادت پرداخته اند. در تفکر عرفان اسلامی نیز مسأله انسان کامل مطرح شده، بخش مهمی از مباحث و مسائل را به خود اختصاص داده است.
 
واضح است که هر فرد مسلمان به شناخت انسان کامل کسی که به نهایت کمال رسیده و الگوی رهپویی انسان به سوی حضرت حق است و مصادیق آن به عنوان اسوه نیکو، برای رسیدن به سعادت واقعی، نیاز ضروری دارد. در حوزه عرفان نظری، دو اثر بنیادین الفتوحات المکیه و فصوص الحکم شیخ اکبر محیی الدین ابن عربی از اهمیت خاصی برخوردار است و حضرت امام خمینی(رحمه الله) به مجموعه آثار این عارف به نام عموما و به این دو کتاب خصوصا عنایت خاصی داشته اند. حضرت امام را می توان یکی از بزرگ ترین مدرسان و شارحان اندیشه محیی الدینی به شمار آورد. ایشان به طور کلی مباحث ابن عربی را پذیرفته اند، ولی در برخی موارد نیز با او اختلاف نظر داشته و به نقد و تکمیل مباحث پرداخته اند.
 
اگرچه در مورد مذهب ابن عربی و تشیع او تردید است، اما اگر بتوان نظریه ابن عربی را در مورد انسان کامل به خوبی تبیین کرد، روشن میشود که مطالب و مسائل مطرح شده در کتب او قرابت و اشتراکات زیادی با فرهنگ و عقاید حقه شیعی دارد. اگرچه برخی موارد نیز موجبات رد و تکفیر او را فراهم آورده است. با این حال با پرورش این متون می توان برای تبیین و توضیح برخی مسائل، به خصوص بحث ولایت بهره برد. شاید به همین دلیل است که رهبر بزرگ جهان تشیع در قرن بیستم حضرت امام خمینی(رحمه الله) به الفتوحات المکیة وفصوص ابن عربی توجه زیادی داشتند و حتی مبانی عرفان نظری که در کتب خود مطرح نموده اند، برگرفته از اصطلاحات و مباحث کتب محیی الدین می باشد که ایشان با توجه به متون روایی شیعی به پشتوانه عقلانی و وحیانی این مباحث می افزایند. توجه عرفای تشیع به مسائل عرفان نظری و بحث و تحقیق در مورد این مباحث، می تواند عرفان نظری را به سمت عرفانی ناب و هم جهت با مبانی تشیع و برگرفته از معارف اهل بیت(علیهم السلام)، به جامعه علمی و اسلامی ارائه دهد.
 
منبع: انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی رحمة الله علیه، نرگس موحدی، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1393